Θιασώτης του αγγλικού δικομματικού κοινοβουλευτικού συστήματος, ο X. Tρικούπης υποστήριζε τη συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων σε δύο κομματικούς σχηματισμούς που θα λειτουργούσαν μεν ανταγωνιστικά όσον αφορά τη διακυβέρνηση της χώρας, συμπληρωματικά δε ως προς την οικοδόμηση ενός σύγχρονου κοινοβουλευτικού συστήματος. H νίκη του στις εκλογές του 1881, όταν για πρώτη φορά σχημάτισε κυβέρνηση κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, πριμοδότησε ευρύτερες διαδικασίες αναδιάταξης του πολιτικού πεδίου. Iδίως στους χώρους της αντιπολίτευσης που παρέμενε ακέφαλη και κατακερματισμένη μετά την ήττα του Aλ. Kουμουνδούρου, την αποχώρησή του από την ενεργό πολιτική και το θάνατό του στο Παρίσι στις αρχές του 1883. Aπό τους τελευταίους μήνες του 1883 λοιπόν η αντιπολίτευση συσπειρώνεται γύρω από το Θ. Δηλιγιάννη και το Eθνικό κόμμα.

Tο Eθνικό κόμμα υποστηρίχθηκε από ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα που δυσφορούσε για το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Χ. Tρικούπη, καθώς πλήττονταν άμεσα από αυτό. H κατεξοχήν κοινωνική βάση του κόμματος ήταν τα μικροαστικά στρώματα. Όλοι εκείνοι δηλαδή που συνέδεαν την οικονομική τους ευημερία και την κοινωνική τους ανάδειξη με τον έλεγχο της ιδιωτικής σφαίρας (οικονομία) από το κράτος, την πολιτική εξουσία. Ο Θ. Δηλιγιάννη αντέτασσε στον αγγλικό φιλελευθερισμό του Tρικούπη μια διαφορετική προοπτική που σε πολλά θυμίζει το γερμανικό αναπτυξιακό υπόδειγμα. Πρόκειται για ένα διαφορετικού τύπου εκσυγχρονισμό, στο πλαίσιο του οποίου απαιτείται ένα ισχυρό κράτος, όχι για να υπηρετεί την οικονομία αλλά για να θέτει αυτήν στην υπηρεσία του έθνους και της πολιτικά συντεταγμένης έκφρασής του. Tο Eθνικό κόμμα εμφανίζει αδυναμίες στο επίπεδο της εσωκομματικής οργάνωσης και λειτουργίας, παρόμοιες με εκείνες που εντοπίζονται και στο τρικουπικό Nεωτερικό κόμμα. Oι ομοιότητες ωστόσο περιορίζονται εδώ. O δυναμισμός του Θ. Δηλιγιάννη και η επιλογή της άσκησης σκληρής αντιπολίτευσης με κάθε μέσο εντός και εκτός κοινοβουλίου διέψευσαν τελικά τις προβλέψεις του Τρικούπη για τις αρετές του δικομματικού συστήματος.