ναυτικές ιταλικές δημοκρατίες: πρόκειται για τις ιταλικές πόλεις Βενετία, Γένουα και Πίζα στις οποίες παραχωρούσαν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες από το 10ο αιώνα και εξής εμπορικά προνόμια. Ιδιαίτερα από το 1204 και μετά κυριάρχησαν σταδιακά στην οικονομική ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας.