Θουκυδίδης, Ιστοριών 2 13:
[...] Τους έλεγε επίσης να 'χουν θάρρος, αφού η πόλη, εκτός από τα άλλα έσοδα, είχε κάθε χρόνο εισόδημα εξακόσια τάλαντα κατά μέσον όρο φόρο από τους συμμάχους κι υπήρχαν ακόμη τότε στην Ακρόπολη έξι χιλιάδες τάλαντα σε ασημένια νομίσματα (το ανώτατο ποσό στο οποίο είχε φτάσει το απόθεμα τούτο ήταν εννιά χιλιάδες εφτακόσια τάλαντα, απ' αυτά όμως ξοδεύτηκαν για τα Προπύλαια της Ακρόπολης και τα άλλα οικοδομήματα και για την εκστρατεία στην Ποτίδαια). Εκτός απ' αυτά, υπήρχαν άκοπο χρυσάφι κι ασήμι σε αφιερώματα δημόσια και ιδιωτικά, τα ιερά σκεύη τα οποία χρησιμοποιούνταν στις πομπές και τους αγώνες, τα λάφυρα από τους περσικούς πολέμους κι άλλα παρόμοια αντικείμενα, που η αξία τους δεν ήταν μικρότερη από πεντακόσια τάλαντα. Πρόσθεσε ακόμη και τους θησαυρούς των άλλων ναών, που δεν ήταν λίγοι, τους οποίους μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, κι αν έφταναν να μην έχουν κανέναν απολύτως πόρο, θα είχαν ακόμη τα χρυσά στολίδια που περιέβαλαν το άγαλμα της Αθηνάς· υπολόγιζε ότι το άγαλμα είχε στολίδια από καθαρό χρυσάφι, τα οποία μπορούσαν να αφαιρεθούν, και που ζύγιζαν σαράντα τάλαντα [...]
Μετάφραση: Α. Γεωργοπαπαδάκος, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1994.

Παυσανίας, Αττικά 3.4:
Στη στοά του Διός Ελευθερίου είναι ζωγραφισμένο και το περί τη Μαντίνεια κατόρθωμα των Αθηναίων, οι οποίοι είχαν σταλεί για να βοηθήσουν τους Λακεδαιμονίους. Για τον όλο πόλεμο έγραψε μεταξύ των άλλων και ο Ξενοφών, δηλ. την κατάληψη της Καδμείας, το πάθημα των Λακεδαιμονίων στα Λεύκτρα, την εισβολή των Βοιωτών στην Πελοπόννησο και τη βοήθεια που έστειλαν ως σύμμαχοι οι Αθηναίοι στους Λακεδαιμονίους. Στην εικόνα παριστάνεται μια μάχη των ιππέων, όπου τα πιο ονομαστά πρόσωπα είναι ο Γρύλος του Ξενοφώντα ανάμεσα στους Αθηναίους και στο Βοιωτικό ιππικό ο Θηβαίος Επαμεινώνδας. Τις εικόνες αυτές τις ζωγράφισε για τους Αθηναίους ο Ευφράνορας, ο οποίος έκαμε και τον Απόλλωνα τον λεγόμενο Πατρώο μέσα στο ναό που βρίσκεται εκεί κοντά. Μπροστά στο ναό το ένα άγαλμα του Απόλλωνα το έκαμε ο Λεωχάρης και το άλλο του Απόλλωνα Αλεξίκακου, ο Κάλαμις [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 15.1-2:
Πηγαίνοντας κανείς προς τη στοά που από τις ζωγραφιές της λέγεται Ποικίλη, συναντά ένα χάλκινο Ερμή με το προσωνύμιο Αγοραίος και κοντά μια πύλη· πάνω σ' αυτήν υπάρχει τρόπαιο των Αθηναίων που νίκησαν σε ιππομαχία τον Πλείσταρχο, αδελφό του Κασσάνδρου, στον οποίο είχε ανατεθεί η διοίκηση του ιππικού και των μισθοφόρων. Η στοά η ίδια έχει (απεικονισμένους) τους Αθηναίους πρώτα παραταγμένους κατά των Λακεδαιμονίων στην Οινόη της Αργολίδας· το γεγονός δεν παριστάνεται προχωρημένο στην ένταση του αγώνα ούτε παρουσιάζονται κατορθώματα τολμηρά, αλλά απεικονίζεται η αρχή της μάχης, καθώς οι αντίπαλοι προχωρούν προς τη σύγκρουση. Στον μεσαίον από τους (τρεις) τοίχους παριστάνεται μάχη των Αθηναίων και του Θησέα κατά των Αμαζόνων, των γυναικών που μόνες αυτές δεν έχαναν εξ αιτίας των ατυχημάτων τους το μεγάλο θάρρος απέναντι των κινδύνων: η Θεμίσκυρα είχε κυριευθεί από τον Ηρακλή, ο στρατός που έστειλαν έπειτα κατά των Αθηνών καταστράφηκε και όμως αυτές ήρθαν στην Τροία για να πολεμήσουν κατά των ίδιων των Αθηναίων και όλων των Ελλήνων. Μετά τις Αμαζόνες απεικονίζονται οι Έλληνες που κυρίεψαν το Ίλιο και οι βασιλιάδες συγκεντρωμένοι για το σχετικό με την Κασσάνδρα τόλμημα του Αίαντα. Στον πίνακα απεικονίζεται και ο ίδιος ο Αίας καθώς και η Κασσάνδρα και άλλες από τις γυναίκες που είχαν αιχμαλωτιστεί. Οι ζωγραφιές τελειώνουν με την παράσταση εκείνων που πολέμησαν στο Μαραθώνα.
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 17.2-3:
[...] Στο ιερό του Θησέα είναι ζωγραφισμένη επίσης και η μάχη των Κενταύρων με τους Λαπίθες· ο Θησέας έχει ήδη σκοτώσει ένα Κένταυρο, αλλά στους άλλους ο αγώνας είναι ακόμα ίσος. Του τρίτου τοίχου η ζωγραφική παράσταση δεν είναι σαφής για όσους δεν ξέρουν τις σχετικές παραδόσεις, επειδή ίσως και πολύς καιρός πέρασε αφ' ότου έγινε η εικόνα και επειδή ο Μίκωνας δεν ζωγράφισε ολόκληρη τη σχετική παράδοση [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 19.2:
Σχετικά με τον τόπο που τον λένε Κήπους και το ναό της Αφροδίτης δεν έχουν στην Αθήνα καμιά παράδοση, αλλά ούτε και για την Αφροδίτη που είναι στημένη κοντά στο ναό. Αυτή έχει τετράγωνο σχήμα, όπως και οι Ερμές, και η επιγραφή της αναφέρει πως η Ουρανία Αφροδίτη είναι η πρεσβύτερη από τις λεγόμενες Μοίρες. Το άγαλμα όμως της Αφροδίτης της εν Κήποις είναι έργο του Αλκαμένη και ένα από τα λίγα ανάμεσα στα αξιοθέατα της Αθήνας.
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 19.6:
Πέρα από τον Ιλισό είναι η τοποθεσία που λέγεται Άγραι και ένας ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Λένε πως η Άρτεμη κυνήγησε εδώ πρώτα, όταν ήρθε από τη Δήλο, και γι' αυτό το άγαλμά της κρατεί τόξο [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 20.1-3:
Από το Πρυτανείο αρχίζει ένας δρόμος που λέγεται Τρίποδες· τον τόπο αυτόν τον ονομάζουν έτσι από ναούς τόσο μόνο μεγάλους ώστε πάνω τους να στηρίζονται τρίποδες· οι τρίποδες αυτοί είναι χάλκινοι, αλλά το περιεχόμενο των ναών είναι έργα τέχνης αξιομνημόνευτα: υπάρχει ένα άγαλμα Σατύρου, για το οποίο λένε πως ο Πραξιτέλης ήταν περήφανος· η Φρύνη κάποτε του είχε ζητήσει το ωραιότερο από τα έργα του κ' εκείνος λένε πως δέχτηκε, ως εραστής της, να της το δώσει, δεν ήθελε όμως να πει ποιο θεωρούσε ο ίδιος ως το ωραιότερο. Τότε λοιπόν ένας υπηρέτης της Φρύνης έτρεξε μέσα και είπε πως στο εργαστήριο του Πραξιτέλη έπεσε φωτιά και καταστράφηκαν τα περισσότερα έργα του, όχι όμως όλα. Ο Πραξιτέλης αμέσως όρμησε από την πόρτα έξω λέγοντας πως τίποτε από τους κόπους του δεν μένει πια σ' αυτόν, αν η φλόγα κατάστρεψε και το Σάτυρο και τον Έρωτα. Η Φρύνη τότε του είπε να σταθεί και να μη φοβάται, γιατί τίποτε δυσάρεστο δεν έπαθε, αλλά με τέχνασμα αναγκάστηκε να μαρτυρήσει τα ωραιότερα έργα του. Έτσι η Φρύνη διάλεξε τον Έρωτα. Ένα παιδί Σάτυρος που προτείνει ένα ποτήρι υπάρχει στον εκεί κοντά ναό του Διονύσου· τον Έρωτα που είναι μαζί στημένος και το Διόνυσο τους έκαμε ο Θυμίλος. Κοντά στο θέατρο είναι, το αρχαιότατο ιερό του Διονύσου. Μέσα στον περίβολο υπάρχουν δύο ναοί και δύο αγάλματα του Διονύσου, το άγαλμα του Ελευθερέα και εκείνο που έκαμε ο Αλκαμένης από ελεφαντοκόκκαλο και χρυσάφι [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 22.6:
Αριστερά των προπυλαίων υπάρχει ένα οίκημα με ζωγραφικές παραστάσεις. Ανάμεσα σε κείνες που δεν έχουν εξαφανιστεί από την πολυκαιρία είναι εικόνες του Διομήδη και του Οδυσσέα, από τους οποίους ο Οδυσσεύς παριστάνεται να αφαιρεί στη Λήμνο το τόξο του Φιλοκτήτη και ο Διομήδης το άγαλμα της Αθηνάς από την Τροία. Επίσης είναι ζωγραφισμένος ο Ορέστης να σκοτώνει τον Αίγισθο και ο Πυλάδης τους γιους του Ναυπλίου που είχαν έρθει να βοηθήσουν τον Αίγισθο, καθώς και η Πολυξένη κοντά στον τάφο του Αχιλλέα, η οποία αυτού πρόκειται να σφαγεί. Ο Όμηρος καλά έκαμε και παράλειψε αυτή την τόσο ωμή πράξη. Μου φαίνεται επίσης πως σωστά ανάφερε και για τη Σκύρο πως κυριεύτηκε από τον Αχιλλέα -εντελώς διαφορετικά από εκείνους που κάνουν λόγο για μια παραμονή του Αχιλλέα στη Σκύρο μαζί με τα κορίτσια, πράγμα που το απεικόνισε και ο Πολύγνωτος. Απεικόνισε επίσης ο Πολύγνωτος και τον Οδυσσέα να στέκεται κοντά στο ποτάμι με τις μαζί με τη Ναυσικά γυναίκες που έπλυναν εκεί, σύμφωνα με όσα και ο Όμηρος σχετικά αναφέρει. Ανάμεσα στις άλλες ζωγραφιές είναι και ο Αλκιβιάδης·
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 24.1,3-5,7:
Εδώ (στην Ακρόπολη) βρίσκεται και ένα πλαστικό έργο που παριστάνει την Αθηνά να χτυπάει το Σιληνό Μαρσύα, γιατί είχε περιμαζέψει τους αυλούς που η θεά επιθυμούσε να μείνουν πεταμένοι [...]
[...] Εδώ είναι στημένος και ανδριάς του Τιμόθεου του γιου του Κόνωνα, καθώς και του ίδιου του Κόνωνα. Η Πρόκνη που είχε βουλευθεί το κακό για το παιδί, η ίδια και ο Ίτυς, είναι ανάθημα του Αλκαμένη. Παριστάνεται επίσης η Αθηνά που κάνει να παρουσιαστεί το δέντρο της ελιάς και ο Ποσειδών το κύμα.
Και αγάλματα του Δία υπάρχουν, ένα του Λεωχάρη και ένα του λεγόμενου Δία Πολιέα [...]
Ως προς το ναό που τον ονομάζουν Παρθενώνα, η παράσταση του αετώματος που βρίσκεται πάνω από την πλευρά της εισόδου του είναι ολόκληρη σχετική με τη γέννηση της Αθηνάς· στο οπίσθιο αέτωμα παριστάνεται η φιλονικία του Ποσειδώνα προς την Aθηνά για τη γη. Το άγαλμα το ίδιο είναι καμωμένο από ελέφαντα και χρυσάφι. Στη μέση του κράνους του υπάρχει πλαστική εικόνα Σφίγγας -τις σχετικές με τη Σφίγγα παραδόσεις θα τις αναφέρω όταν προχωρήσω στα "Bοιωτικά"- και σε καθένα από τα πλάγια υπάρχουν γλυπτικές παραστάσεις γρυπών.
[...] Το άγαλμα παριστάνει την Αθηνά όρθια, με χιτώνα μακρόν ως τα πόδια και με γλυπτική παράσταση της Μέδουσας από ελεφαντόδοντο στο στήθος· η θεά κρατεί και Νίκη, ύψους τεσσάρων περίπου πηχών, ενώ με το άλλο χέρι βαστάει δόρυ· κοντά στα πόδια της βρίσκεται η ασπίδα και κοντά στο δόρυ ένα φίδι, το οποίον είναι ίσως ο Εριχθόνιος. Στο βάθρο του αγάλματος υπάρχει ανάγλυφη παράσταση της γέννησης της Πανδώρας [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 25.1:
Στην Ακρόπολη των Αθηνών υπάρχει και πλαστική εικόνα του Περικλή, γιου του Ξάνθιππου, και του ίδιου του Ξάνθιππου, ο οποίος έκαμε τη ναυμαχία με τους Μήδους στη Μυκάλη· ο ανδριάς όμως του Περικλή είναι αλλού στημένος· στου Ξάνθιππου κοντά είναι στημένος ο ανδριάς του Ανακρέοντα από την Τέω, ο οποίος πρώτος μετά τη Λέσβια Σαπφώ έγραψε προπάντων ερωτικά ποιήματα· και η στάση του μοιάζει με ενός μεθυσμένου ανθρώπου που τραγουδάει [...]
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Παυσανίας, Αττικά 33.2-3:
Από το Μαραθώνα επίσης, ακολουθώντας κανείς τον παραθαλάσσιο δρόμο προς τον Ωρωπό, σε απόσταση εξήντα περίπου σταδίων, συναντά τον Ραμνούντα. Οι κάτοικοί του έχουν τα σπίτια τους κοντά στη θάλασσα, σε μικρή όμως απόσταση από τη θάλασσα προς τα ενδότερα βρίσκεται το ιερό της Νέμεσης, η οποία είναι η πιο αδυσώπητη από όλους τους θεούς για τους αλαζόνες και αυθαίρετους ανθρώπους. Φαίνεται πως και τους βαρβάρους, που είχαν αποβιβασθεί στο Μαραθώνα, τους είχε βρει η οργή της θεάς αυτής· γιατί μέσα στην αλαζονεία τους πιστεύοντας πως τίποτε δεν θα τους εμποδίσει να κυριέψουν την Αθήνα, έφερναν μαζί τους ένα μάρμαρο από την Πάρο για να κάνουν τρόπαιο σαν να είχαν φέρει σε πέρας κιόλας το έργο τους. Το μάρμαρο αυτό ο Φειδίας το έκαμε άγαλμα της Νέμεσης· στο κεφάλι της θεάς υπάρχει στεφάνι με ελάφια και αγάλματα Νίκης, όχι μεγάλα· στο ένα χέρι κρατεί κλαδί μηλιάς και στο δεξί φιάλη (κύπελλο), πάνω στην οποία έχουν γίνει πλαστικές εικόνες Αιθιόπων· την παρουσία των Αιθόπων ούτε εγώ ο ίδιος μπορούσα να την ερμηνέψω ούτε μπορούσα να δεχθώ τη γνώμη εκείνων που πιστεύουν πως καταλαβαίνουν και ισχυρίζονται πως οι Αιθίοπες απεικονίστηκαν πάνω στη φιάλη εξαιτίας του ποταμού Ωκεανού· γιατί οι Αιθίοπες κατοικούν στον Ωκεανό και Ωκεανός είναι ο πατέρας της Νέμεσης.
Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 35.58:
Ύστερα απ' αυτούς υπήρξαν κι άλλοι ονομαστοί ζωγράφοι πριν από την 90ή Ολυμπιάδα [420-417 π.Χ.], όπως ο Θάσιος Πολύγνωτος που πρώτος ζωγράφισε γυναίκες με διάφανα ιμάτια και με μίτρες ποικιλόχρωμες στο κεφάλι και εφάρμοσε πολλές καινοτομίες στη ζωγραφική, αφού πρώτος καθιέρωσε να παριστάνεται το στόμα ανοιχτό, να φαίνονται τα δόντια και, εγκαταλείποντας την αρχαία ακαμψία, ποίκιλε τις εκφράσεις του προσώπου.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 36.60:
Στην 90ή Ολυμπιάδα [420-417 π.Χ.] έζησαν ο Αγλαοφών, ο Κηφισόδωρος, ο Έριλλος, ο Ευήνωρ, πατέρας και δάσκαλος του μέγιστου ζωγράφου Παρράσιου που θα μιλήσουμε γι' αυτόν όταν έρθουμε στην εποχή του· όλοι τους ήταν διάσημοι, όμως δεν πρέπει να καθυστερήσουμε γι' αυτούς τη διήγησή μας αλλά να σπεύσουμε προς τις φωτεινές κορυφές της τέχνης. Πρώτος έλαμψε ανάμεσά τους ο Απολλόδωρος ο Αθηναίος στην 93η Ολυμπιάδα [408-405 π.Χ.]. Πρώτος αυτός επιχείρησε να αποδώσει την εξωτερική όψη των πραγμάτων και πρώτος εδόξασε δίκαια το χρωστήρα. Δικός του είναι ένας ιερέας προσευχόμενος και ο Αίας κεραυνοβολημένος, που μπορεί και σήμερα να τον δει κανείς στην Πέργαμο. Πριν απ' αυτόν δεν υφίσταται κανένας πίνακας που να μπορεί να καθηλώσει το βλέμμα.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 36.67:
Ο Παρράσιος γεννήθηκε στην Έφεσο και πρόσφερε πολλά κι αυτός στην πρόοδο της ζωγραφικής. Πρώτος αυτός της έδωσε ένα σύστημα αναλογιών και πρώτος απέδωσε τις λεπτομέρειες στην έκφραση του προσώπου, την κομψότητα των μαλλιών και τη χάρη του στόματος, κι οι τεχνίτες ομολογούν ότι στα περιγράμματα ήταν άφθαστος. Αυτή είναι η άκρα λεπτότητα στη ζωγραφική. Γιατί το να ζωγραφίζεις σώματα και τις επιφάνειες ανάμεσα στα περιγράμματα είναι βέβαια έργο δύσκολο, αλλά σ' αυτό δοξάστηκαν πολλοί. Αντίθετα, το να μπορείς να σχεδιάσεις τα όρια των σωμάτων και με το περίγραμμα να περικλείεις τη στρογγυλότητά τους εκεί που απολήγουν, σπάνια συμβαίνει με επιτυχία στην τέχνη.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 36.73:
Για να ξαναγυρίσουμε στον Τιμάνθη, η κύρια αρετή του υπήρξε δίχως αμφιβολία η ευρηματικότητα. Πράγματι, έχουμε μια Ιφιγένεια από το χέρι του, που την έχουν κάνει γνωστή τα εγκώμια των ρητόρων και που στέκει όρθια πλάι στο βωμό περιμένοντας το χαμό της· αφού λοιπόν έχει ζωγραφίσει όλους όσοι παρίστανται καταθλιμμένοι και ιδιαίτερα το θείο της, κι έχει εξαντλήσει κάθε έκφραση οδύνης, το πρόσωπο του ίδιου του πατέρα της το καλύπτει γιατί ήταν αδύνατο ν' αναπαραστήσει αντάξια την έκφρασή του.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 36.79:
Όλους όμως κατόπιν, προγενέστερους και μεταγενέστερους, τους ξεπέρασε ο Aπελλής ο Κώος κατά την 112η Ολυμπιάδα [332-329 π.Χ.]. Αυτός, μόνος, προσέφερε στη ζωγραφική περισσότερα απ' όσα όλοι οι άλλοι μαζί κι έβγαλε ακόμα και βιβλία που περιέχουν τις αρχές της. Ξεχώριζε η ωραιότητα της τέχνης του αν και υπήρχαν στην εποχή του μέγιστοι ζωγράφοι· μολονότι θαύμαζε τα έργα τους και τα επαινούσε όλα, έλεγε πως υστερούσαν από εκείνο το θέλγητρο το δικό του που οι Έλληνες το αποκαλούν "χάρι". Μπορούσαν να τα έχουν όλα αλλά σ' αυτήν ειδικά κανένας δεν του ήταν ίσος.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

Πλίνιος, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας 36.108:
Πρέπει σ' αυτόν τον κατάλογο να προσθέσουμε και τον Νικόμαχο, γιο και μαθητή του Αριστείδη. Ζωγράφισε την Αρπαγή της Περσεφόνης, πίνακα που βρισκόταν στο Καπιτώλιο στο ναό της Αθηνάς, πάνω από το ναΐσκο της Νεότητας. Πάντα στο Καπιτώλιο υπήρχε και η Νίκη του σε τέρθιππο να φεύγει προς τον ουρανό, τοποθετημένη εκεί από το στρατηγό Πλάνκο. Πρώτος ο Νικόμαχος φόρεσε τον πίλο στον Οδυσσέα.
Μετάφραση: Τ. Ρούσσος-Α. Λεβίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1994.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Πλάτωνας, Πρωταγόρας 325e-326c:
Το στέλνουν ύστερα στους δασκάλους και τους παραγγέλλουν να προσέχουν τα παιδιά πολύ περισσότερο στην ευκοσμία παρά στα γράμματα και στην τέχνη της κιθάρας· και οι διδάσκαλοι φροντίζουν τα παιδιά, και όταν μάθουν τα γράμματα και αρχίζουν να καταλαβαίνουν το γραπτό κείμενο, όπως στην αρχή την προφορική ομιλία, τους δίνουν στα θρανία τους να διαβάζουν ποιήματα καλών ποιητών και τους αναγκάζουν να τα μαθαίνουν απέξω· μέσα στα ποιήματα αυτά υπάρχουν πολλές παραινέσεις, πολλές διηγήσεις και έπαινοι και εγκώμια παλαιών ηρώων, για να ξυπνήσουν στο παιδί τον ζήλο να τους μιμήται και να επιθυμεί τέτοιος να γίνει. Με τη σειρά τους και οι κιθαριστές, το ίδιο με άλλο τρόπο, φροντίζουν και πως οι νέοι να μη κάμουν κανένα κακό· κοντά σ' αυτά, μόλις μάθουν να παίζουν κιθάρα, τους διδάσκουν κι αυτοί ποιήματα άλλων καλών λυρικών ποιητών, εφαρμόζοντάς τα στο ρυθμό της κιθάρας, και κατορθώνουν να κάμουν τους ρυθμούς και τις αρμονίες οικείες στις ψυχές των παιδιών, ώστε να γίνουν ημερώτεροι άνθρωποι, και, επειδή γίνονται πιο εύρυθμοι και πιο προσαρμοστικοί, να είναι χρήσιμοι και στο λόγο και στην πράξη. Γιατί όλη η ζωή του ανθρώπου χρειάζεται και ευρυθμία και προσαρμοστικότητα. Τα στέλνουν ακόμη ύστερ' απ' αυτά και στον παιδοτρίβη, για να μπορούν με καλύτερο σώμα να υπηρετούν τη χρηστή τους διάνοια, και να μη αναγκάζονται να φαίνονται δειλοί και στον πόλεμο και σε άλλες πράξεις επειδή το σώμα τους είναι καχεκτικό. Αυτά κάνουν όσοι έχουν άφθονα τα μέσα· και άφθονα τα έχουν οι πολύ πλούσιοι· αυτών οι γιοι μικροί μικροί αρχίζουν να πηγαίνουν στους δασκάλους και πολύ αργούν να τους αποχωριστούν.
Μετάφραση: Β.Ν. Τατάκη, Εκδόσεις Ι.Ν. Zαχαρόπουλος.

Αριστοφάνης, Ιππής 178-189:
ΑΛΛΑΝΤΟΠΩΛΗΣ: Και δε μου λες, πως εγώ, ένας αλλαντοπώλης, θα γίνω μέγας ανήρ;
Α' ΔΟΥΛΟΣ: Αμ' γι' αυτό ακριβώς θα γίνεης μέγας και πολύς: είσαι ένας πρόστυχος, ξεδιάντροπος κι' αχρείος.
ΑΛ. Θαρρώ και δεν είμαι άξιος μιας μεγάλης εξουσίας.
Α΄ ΔΟΥ.: Δυστυχία! ποιο λόγο έχεις για να λες πως δεν είσαι άξιος; Μου φαίνεται πως κρύβει η συνείδησή σου κάτι... καλό. Μην είσαι γεννημένος από καλούς και τίμιους ανθρώπους;
ΑΛ.: Όχι, μα τους θεούς· ήταν διεστραμμένοι.
Α' ΔΟΥ.: Τύχη που την έχεις! Μοναδικά είναι τότε τα προσόντα σου για να κυβερνήσεις.
ΑΛ.: Μα, ευλογημένε, δεν έχω εκπαιδευτεί. Κάτι γραμματάκια ξέρω, κι' αυτά κουτσά στραβά.
Μετάφραση: Δ.Α. Φωτιάδη, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος.

Αριστοφάνης, Νεφέλαι 961-976:
ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ
Να πως εμορφωνόνταν οι παλιότεροι Αθηναίοι,
όταν εγώ δασκάλευα μ' επιτυχία το δίκιο
κ' η αρετή βασίλευε παντού στην πολιτεία.
Μικρό παιδί δεν άκουγες να κάνει γρυ. Στο δρόμο
όλα τα γειτονόπαιδα πηγαίνανε με τάξη
στο σπίτι του κιθαριστή γυμνά και με τα χιόνια.
Και πρώτα τους εμάθαινεν (αυτά καθόνταν χάμου
και δε μαζεύαν τα μεριά) τα ονομαστά τραγούδια.
"Γεια σου, Παλλάδα ασίκισσα και καστροπολεμίστρα"
ή "λύρα, βγάλε τη φωνήτη μακριαντιλαλούσα"
κι αυτά με κείνη την παλιά προγονική αρμονία.
Κι άμα κανένας έπαιζε κάποιο προστυχοτράγουδο
ή κ' έκανε τσακίσματα ζόρικα σαν του Φρύνη
έτρωγε ξύλο μπόλικο, που ατίμαζε τις Μούσες.
Στου γυμναστή καθότανε με τα μεριά απλωμένα
για να μη βλέπουν τίποτα το πονηρό οι απόξω.
Και μόλις σηκωνόνταν απ' την άμμο, τήνε σιάζαν,
σημάδια από την ήβη τους απάνω να μη μινέσκουν.
Μετάφραση: Κ. Bάρναλη, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος.

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής 2.11-23:
’λλωστε και από τα μαθήματα, όσα μεν συνέτειναν στη μόρφωση ήθους ή προκαλούσαν ευχαρίστηση και τέρψη ελευθέρων ανδρών με οκνηρία και απροθυμία τα εμάθαινε, όσα δε απέβλεπαν στο να τονώσουν τη σύνεση και την ενεργητικότητα, εξαιρετικά, παρά την ηλικίαν του, τα επρόσεχε, γιατί επίστευε ότι αυτά ταιριάζουν στη φύση του. Γι' αυτό αργότερα εκείνοι που θεωρούσαν τον εαυτό τους μορφωμένο τον ειρωνεύονταν στις λεγόμενες ελευθέριες και αστείες ασκήσεις (για την αδεξιότητά του) αναγκαζόταν να αμύνεται με κάποιαν υπεροψία λέγοντας ότι δεν ξέρει μεν να συντονίση λύρα και να παίξη κιθάρα, ξέρει όμως να παραλάβει μια μικρή και άδοξο πόλη και να την κάμη μεγάλη και ένδοξη.
Μετάφραση: Θ.Γ. Παπακωνσταντίνου, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 60.1-2:
[...] Δέκα άνδρες ορίζονται με κλήρο ως αθλοθέτες, ένας από κάθε φυλή. Αφού υποβληθούν σε έλεγχο ασκούν το αξίωμά τους για τέσσερα χρόνια: φροντίζουν για την πομπή των Παναθηναίων, για τους μουσικούς αγώνες, τους γυμνικούς αγώνες και την ιπποδρομία. Είναι υπεύθυνοι για την κατασκευή του πέπλου και μαζί με τη βουλή για την κατασκευή των αμφορέων και διανέμουν το ελαιόλαδο στους νικητές. Το λάδι συλλέγεται από ιερά ελαιόδεντρα [...]
Μετάφραση: Eκδόσεις Κάκτος.

Ισοκράτης, Πανηγυρικός 6.28-29:
[...] Όταν η Δήμητρα λοιπόν έφτασε στην πόλη μας στη διάρκεια των περιπλανήσεών της μετά την απαγωγή της Κόρης, και νοιώθοντας εύνοια για τους προγόνους μας για τις υπηρεσίες που της πρόσφεραν και για τις οποίες κανείς, εκτός από τους μυημένους, δεν μπορεί ν' ακούσει να γίνεται λόγος, τους προσέφερε δύο είδη ανταμοιβής, που είναι και τα μεγαλύτερα, δηλαδή τη συγκομιδή των καρπών, που μας απάλλαξε από τον κίνδυνο να ζούμε σαν τα ζώα, και τη μύηση στα μυστήρια, η οποία δίνει σ' αυτούς που συμμετέχουν ένα σκοπό ζωής και γλυκές ελπίδες για την αιωνιότητα, τότε η πόλη μας, όχι μόνο αγαπήθηκε από τους θεούς, αλλά έγινε και φίλη των ανθρώπων σε σημείο που, ενώ διέθετε τόσο μεγάλα αγαθά, δεν τα αρνήθηκε στους άλλους και έδωσε σε όλους ένα μέρος αυτών που είχε λάβει. Οι τελετές των μυστηρίων επαναλαμβάνονται ακόμα και σήμερα για μας κάθε χρόνο [...]
Μετάφραση: Σ. Παπαϊωάννου, Εκδόσεις Κάκτος.

Πλούταρχος, Αλκιβιάδης 19.1-3:
Τότε ο δημαγωγός Ανδροκλής παρουσίασε κάποιους σκλάβους και μετοίκους, που κατηγόρησαν τον Αλκιβιάδη και τους φίλους του ότι είχαν ακρωτηριάσει και άλλα αγάλματα και ότι μέσα στα μεθύσια τους παρωδούσαν τα Ελευσίνια μυστήρια· συγκεκριμένα έλεγαν πως κάποιος Θεόδωρος παρίστανε τον κήρυκα, ένας Πουλυτίων το δαδούχο, ο Αλκιβιάδης τον ιεροφάντη και πως οι άλλοι φίλοι, τάχα οι μύστες, παρακολουθούσαν τα "μυστήρια".
Μετάφραση: Μ.Γ. Μερακλής, Εκδόσεις Κάκτος.

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής 22.6-18:
Εστενοχώρησε το λαό και όταν ίδρυσε το ιερό της Αρτέμιδος, την οποία ονόμασε "Αριστοβούλην", επειδή αυτός τα άριστα υπέρ των Ελλήνων εβουλεύθη, έκτισε δε το ιερόν πλησίον της οικίας του στη Μελίτη, όπου τώρα οι δήμιοι πετούν τα πτώματα των θανατουμένων και εκθέτουν τα ρούχα και τους βρόχους των απαγχονιζομένων, όταν τους κατεβάζουν από την αγχόνη. Στο ναό της Αριστοβούλης ήταν κατατειθειμένη και μια μικρή προσωπογραφία του Θεμιστοκλέους, που βρισκόταν εκεί έως τις δικές μας ημέρες·
Μετάφραση: Θ.Γ. Παπακωνσταντίνου, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος.