Η "αυτοδέσποτη και αυτεξούσια" Μονή Σουμελά αποτελεί χωρίς αμφιβολία το πιο ονομαστό θρησκευτικό καθίδρυμα του Πόντου. Για χίλια περίπου χρόνια στάθηκε το κέντρο των λατρευτικών εκδηλώσεων του χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής. Ιδρυμένο στο όρος Μελά, μερικές δεκάδες χιλιόμετρα από την παραθαλάσσια Τραπεζούντα, το μοναστηριακό συγκρότημα πρέπει να πρόσφερε στον επισκέπτη ένα εντυπωσιακό θέαμα. Αυτό το συνδυασμό του υποβλητικού φυσικού χώρου και του επιβλητικού οικοδομήματος προσπαθεί να αποδώσει ο Άγγλος περιηγητής του 19ου αιώνα George Finlay στο ακόλουθο απόσπασμα από το ημερολόγιό του:
"Το βουητό των νερών, 3.000 πόδια κάτω από το μοναστήρι, οι χιονισμένες πλαγιές [...], ο τεράστιος όγκος των ξύλινων κτηρίων με τους εξώστες και τα κελιά, που κρέμονταν σαν χελιδονοφωλιές στον γκρεμό, ο ήχος της καμπάνας του μοναστηριού που χωρίς σταματημό σήμαινε την άφιξη προσκυνητών, η αδιάκοπη ψαλμωδία της λειτουργίας [...], όλα αυτά είχαν κάτι μεγαλειώδες, παράξενο, σοβαρό και μαζί γραφικό".
Η παράδοση ανάγει την ίδρυση της μονής στον 4ο αιώνα. Σύμφωνα με τις ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες είναι πιθανότερο το μοναστήρι να ιδρύθηκε το 10ο ή τον 11ο αιώνα, όταν μάλιστα η περιοχή θα είχε ηρεμήσει από την αραβική απειλή και τις ληστρικές επιδρομές. Ανεξάρτητα από το χρόνο ίδρυσής του, η σημασία, η αίγλη και η ευρύτατη θρησκευτική εμβέλειά του παραμένουν αναμφισβήτητες.
Στα χρόνια της δυναστείας των Μεγάλων Κομνηνών η φήμη της μονής εδραιώθηκε. Έγινε το καταφύγιο των αυτοκρατόρων στις δύσκολες στιγμές και πολλά θαύματα της εποχής αυτής αποδίδονταν στην Παναγία Σουμελά. Χαρακτηριστικότερο απ' όλα είναι εκείνο της διάσωσης του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού από φοβερό ναυάγιο. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο συγκεκριμένος αυτοκράτορας, ο κραταιότερος από τους ηγεμόνες που ανέδειξε η τοπική αυτοκρατορική δυναστεία, στάθηκε μεγάλος ανακαινιστής και δωρητής της μονής. Την αποφασιστική συμβολή του στο "εν τω όρει Μελά ανάκτορον" μαρτυρεί και η επιγραφή στη θύρα εισόδου "Κομνηνός Αλέξιος εν Χριστώ σθένων, πιστός Βασιλεύς, Στερρός, Ένδοξος, Μέγας, Αεισέβαστος, Ευσεβής, Αυτοκράτωρ Πάσης Ανατολής τε και Ιβηρίας, κτήτωρ πέφυκε της μονής ταύτης νέος". Εκτός από τον Αλέξιο Γ΄ και άλλοι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας μερίμνησαν ιδιαίτερα για την ενίσχυση της ασκητικής πολιτείας στο όρος Μελά και με χρυσόβουλά τους επικύρωσαν ή ενίσχυσαν τα προνόμια και την περιουσία του μοναστηριού.
Στα χρόνια που ακολούθησαν την πτώση της Τραπεζούντας η μονή συνέχισε να αποτελεί σπουδαίο θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο. Οι νέοι κυρίαρχοι στην περιοχή, οι Οθωμανοί, δεν έθιξαν τα προνόμια και την περιουσία της. Αναπόφευκτα όμως και το μοναστήρι της Παναγίας υπέστη τελικά τις συνέπειες των ιστορικών εξελίξεων και των αλλαγών του χρόνου· το 1923 έφυγαν από εκεί και οι τελευταίοι μοναχοί, ενώ μια πυρκαγιά το 1930 αποτελείωσε την καταστροφή.