Επιστολή του στρατιωτικού επιθεωρητή του Πόντου Φλαβίου Αρριανού προς το Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό (131-132 μ.Χ.):

"[...] Φτάσαμε στην Τραπεζούντα, ελληνική πόλη -όπως λέει ο Ξενοφών- χτισμένη δίπλα στη θάλασσα, αποικία των Σινωπέων· και τη μεν θάλασσα του Ευξείνου ευχαρίστως αντικρίσαμε, όπως βέβαια και ο Ξενοφώντας και εσύ. Και οι βωμοί ήταν ακόμα όρθιοι, η πέτρα βέβαια ήταν ανώμαλη και, γι' αυτό, τα γράμματα δεν είχαν χαραχθεί καθαρά. Μάλιστα, η ελληνική επιγραφή είχε γραφεί λαθεμένα, σαν να είχε γραφεί από κάποιον μη Έλληνα· αποφάσισα λοιπόν να τοποθετήσω βωμούς από λευκό λίθο και οι επιγραφές να χαραχθούν με καθαρά γράμματα. Διότι, ο μεν ανδριάντας σου ήταν όρθιος και είχε ωραία μορφή· είχε δε θέα προς τη θάλασσα· ως προς την επεξεργασία του όμως, ούτε σου έμοιαζε, ούτε από άλλες απόψεις ήταν ωραίος. Γι' αυτό στείλε άλλον ανδριάντα, άξιο να ονομάζεται δικός σου, στο ίδιο μ' αυτόν σχήμα· διότι η περιοχή είναι πάρα πολύ κατάλληλη για να απαθανατίσει κάτι· έχει χτιστεί μάλιστα και ωραίος ναός, από τετράγωνη πέτρα. Αλλά το άγαλμα του Ερμή δεν είναι αντάξιο ούτε του ναού ούτε της τοποθεσίας. Αν νομίζεις, στείλε μου, ένα άγαλμα του Ερμή, ύψους πέντε ποδών· γιατί νομίζω πως πρέπει να είναι τόσο μεγάλος, για να είναι σύμμετρος προς το ναό· κι ένα άλλο (άγαλμα στείλε μου) του Φιλησίου, ύψους 4 ποδών· γιατί νομίζω ότι πρέπει να έχει ίδιο ναό και ίδιο βωμό με τον προπάτορα. Έτσι, καθώς θα περνάνε από κει, άλλος θα θυσιάζει προς τιμή του Ερμή, άλλος προς τιμή του Φιλησίου κι άλλος προς τιμή και των δύο· θα ευχαριστηθούν δε και αυτοί και εκείνοι και για τον Ερμή και για τον Φιλήσιο. Για τον Ερμή (θα χαρούν) επειδή τιμούν τον εγγονό του, για δε τον Φιλήσιο (θα χαρούν) επειδή ήταν προπάτοράς του· και βέβαια εγώ, όπως συνηθίζω, θυσίασα εδώ βόδι, όχι όπως ο Ξενοφώντας στο λιμάνι της Κάλπης που έβαλε το βόδι κάτω από την άμαξα, λόγω έλλειψης ιερέων, αλλά με τη βοήθεια των ίδιων των Τραπεζουντίων, οι οποίοι ετοίμασαν θυσιαστήριο όχι άσχημο. Και βγάλαμε εκεί τα σπλάχνα και πάνω σ' αυτά κάναμε σπονδές. Κι όποτε στην αρχή κάναμε ευχές στο Θεό, δεν κάναμε το λάθος να ξεχάσουμε τον δικό σου τρόπο θυσιών ούτε πάψαμε να έχουμε μέσα μας τη συναίσθηση ότι ήσουν άξιος για όλα τα αγαθά τα οποία ζητούσαμε από το Θεό για σένα, ακόμα και όσοι από εμάς είχαν ευεργετηθεί από σένα λιγότερο [...]"

Το μεταφρασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο: Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.Χ.-1897), Θεσσαλονίκη 1994 (ανατύπωση), 62-63.

Η περιγραφή της καταστροφής της Τραπεζούντας από τους Γότθους το 257 μ.Χ., σύμφωνα με τον ιστορικό Ζώσιμο:

"[...] Αφού απέκτησαν πολλά πλοία (οι βάρβαροι), όταν ησύχασε η θάλασσα -αντίθετα με τις συνεχείς τρικυμίες του καλοκαιριού- προσορμίστηκαν στην Τραπεζούντα, πόλη μεγάλη και πολυάνθρωπη, που είχε προσλάβει δύναμη άλλων 10.000 ανδρών για ενίσχυση των ντόπιων στρατιωτών· άρχισαν λοιπόν την πολιορκία, χωρίς να ελπίζουν ούτε στο όνειρό τους ότι θα καταλάβουν την πόλη, που περιβαλλόταν από δύο σειρές τειχών· όταν όμως έμαθαν ότι οι στρατιώτες είχαν καταληφθεί από τεμπελιά και μέθη και ούτε στο τείχος ανέβαιναν ούτε την καλοπέραση και το γλέντι παρατούσαν, έριξαν δέντρα που υπήρχαν εκεί από παλιά για εξωραϊσμό δίπλα στο τείχος, όπου αυτό ήταν χαμηλό, και λίγοι λίγοι ανεβαίνοντας από κει τη νύχτα κατέλαβαν την πόλη· από τους στρατιώτες άλλοι τρομοκρατήθηκαν από την ξαφνική επίθεση και κατέφυγαν στην πόλη από άλλη πύλη κι άλλοι σκοτώθηκαν από τους εχθρούς· έτσι οι βάρβαροι κατακτώντας την πόλη μ' αυτό τον τρόπο έγιναν κύριοι ανυπολόγιστου αριθμού χρημάτων και αιχμαλώτων· διότι όλοι οι γύρω κάτοικοι συνέβη να συγκεντρωθούν εκεί με την πεποίθηση ότι επρόκειτο για οχυρωμένη περιοχή· κι αφού κατέστρεψαν και τους ναούς και τα οικοδομήματα και οτιδήποτε άλλο διακρινόταν για την ομορφιά και το μέγεθός του, και -επιπλέον- αφού λεηλάτησαν και την υπόλοιπη χώρα, έφυγαν για την πατρίδα τους μαζί μ' ένα πλήθος από πλοία [...]"

Το μεταφρασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο: Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.Χ.-1897), Θεσσαλονίκη 1994 (ανατύπωση), 65-66.

Η επιγραφή του τείχους της Τραπεζούντας που αναφέρει τις επισκευές της πόλης επί Ιουστινιανού (6ος αιώνας):

"ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙ
CΤΟΥ ΘΕΟΥ ΗΜΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΚΑΙΣΑΡ ΦΛΑ
ΒΙΟΣ ΙΟΥCΤΙΝΙΑΝΟC ΑΛΑΜΑΝΙΚΟC ΓΟΤΘΙΚΟC
ΦΡΑΓΓΙΚΟC ΑΤΤΙΚΟC ΑΛΑΝΙΚΟC ΟΥΑΝΔΑΛΙ
ΚΟC ΑΦΡΙΚΑΝΟC ΕΥΣΕΒΗC ΕΥΤΥΧΗC ΕΝΔΟΞΟC
ΝΙΚΗΤΗC ΤΡΟΠΑΙΟΥΧΟΣ ΑΕΙΣΕΒΑΣΤΟC ΑΥΓΟΥ
CΤΟC ΑΝΕΝΕΩCΕ ΕΝ ΦΙΛΟΤΙΜΙΑ ΤΑ ΔΗΜΟC[ΙΑ]
ΚΤΙCΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩC CΠΟΥΔΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕ
ΛΕΙΑ ΕΙΡΗΝΑΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕC[ΤΑΤΟΥ]
ΧC. Φ.Μ.Γ."

Το κείμενο της επιγραφής προέρχεται από το βιβλίο: Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.Χ.-1897), Θεσσαλονίκη 1994 (ανατύπωση), 71.

Από το Περί θεμάτων, σύγγραμμα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου (10ος αιώνας):

"[...] Όγδοο θέμα είναι αυτό που ονομάζεται Χλαδία· αυτό το θέμα και η πρωτεύουσά του Τραπεζούντα είναι αποικίες των Ελλήνων, καθώς και ο Ξενοφώντας στην "Ανάβαση Κύρου" λέει· όμως τα ορεινά και ηπειρωτικά μέρη ανήκουν στη Μικρή Αρμενία. Αυτό διαπιστώνεται κι από τα ίδια τα ονόματά τους, όπως η Κελτσινή, ο Συϊρίτης, το Γοιζάνον κ.ά. Πήρε δε η περιοχή αυτή την προσωνυμία Χαλδία από τους Πέρσες και από την παλιά τους πατρίδα Χαλδία, γι' αυτό και ονομάζονται κι οι ίδιοι Χαλδαίοι [...]"

Το μεταφρασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο: Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.Χ.-1897), Θεσσαλονίκη 1994 (ανατύπωση), 78.

Άραβες γεωγράφοι του 10ου αιώνα αναφέρουν για την Τραπεζούντα:

"[...] Πολλές φορές το χρόνο γίνονται στην Τραπεζούντα εμποροπανηγύρεις, όπου -εκτός από τους Κιρκασίους- συχνάζουν εκεί και πολλοί Μουσουλμάνοι, Βυζαντινοί, Αρμένιοι και άλλοι έμποροι [...]"
"[...] Η Τραπεζούντα είναι συνοριακή πόλη των Ελλήνων· οι έμποροί μας πηγαίνουν ως εκεί και από κει προέρχονται όλα τα υφάσματα των ελληνικών εργοστασίων και όλα τα χρυσοκέντητα υφάσματα, τα οποία εισάγουν στις χώρες του Ισλάμ [...]"

Το μεταφρασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο: Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.Χ.-1897), Θεσσαλονίκη 1994 (ανατύπωση), 74.

Δημοτικό τραγούδι για τον Κωνσταντίνο Γαβρά:

Τραβώδ', Γαβρά, τραβώδ', Γαβρά και Γαβροκωσταντίν
νασάν τη μάνναν και τον κυρ', π' εγέννεσαν εσέναν,
όνταν κάθεσαι 'ς σ' άλογον, τα στράτας όλ' ανοίγουν,
οι δράκ' παραμερίζ'νε σε και τα ραχά τρομάζ'νε,
απομακρά γνωρίζ'νε σε τ' Αεσερί' τ' Ομάλα,
τιμούνε σε τα Πάρματα για την παλληκαρότε σ',
τ' ορμία όλα 'γόμωσες Σαρακενών κιφάλα.

Ο. Λαμψίδης, "Ο βυζαντινός Πόντος. Από τον Μ. Κωνσταντίνο έως τους Κομνηνούς και την άλωση της Τραπεζούντας", στο Ο Ελληνισμός της Μαύρης Θάλασσας, εφημερίδα "Η Καθημερινή", Επτά Ημέρες, Αθήνα 996, 13.

2. Ανδρόνικος Α΄: η βασιλεία του και η αναστάτωση που προκάλεσε η επίθεση του Μελίκ στην Τραπεζούντα:
"Έτους ςψλ΄ εβασίλευσεν ο [...] κυρ Ανδρόνικος Γίδων ο Κομνηνός. Εν δε τω [...] δευτέρω χρόνω της του Γίδωνος βασιλείας, ήλθεν ο Μελίκ σουλτάν κατά της Τραπεζούντος· και εχαώθησαν όσοι ήσαν άπαντες"

3. Μανουήλ Α΄: η "θεάρεστη" βασιλεία του:
"[...] και διεδέξατο την βασιλείαν ο [...] κυρ Μανουήλ ο μέγας Κομνηνός, ο στρατηγικώτατος άμα και ευτυχέστατος [...]. Βασιλεύσας δε καλώς και θεαρέστως έτη εικοσιπέντε, εκοιμήθη [...]"

4. Ιωάννης Β΄: ο γάμος του με την Ευδοκία Παλαιολογίνα, η ταφή του στη Χρυσοκέφαλο:
"[...] διεδέξατο τα σκήπτρα [...] ο κυρ Ιωάννης ο μέγας Κομνηνός· [...] απήλθεν εις την Πόλιν, και συνεζεύχθη τη θυγατρί μεν κυρ Μιχαήλ βασιλέως του Παλαιολόγου, αδελφή δε κυρ Ανδρονίκου βασιλέως του Παλαιολόγου, κυρά Ευδοκία Κομνηνή τη Παλαιολογίνη τη πορφυρογεννήτω. [...] Εν δε τω ςψλα΄ έτει [...] κατέλαβεν εκ της Κωνσταντινουπόλεως εν Τραπεζούντι ο μέγας Κομνηνός κυρ Ιωάννης συν τη Παλαιολογίνη [...] Έπειτα δε [...] εκομίσθη το λείψανον αυτού εν Τραπεζούντι, και ετάφη εν τω ναώ της Χρυσοκεφάλου"

5. Αλέξιος Β΄: ο γάμος του με Γεωργιανή, η αντιπαράθεση με τους Λατίνους:
"Και εβασίλευσεν [...] ο κυρ Αλέξιος ο μέγας Κομνηνός, και ήγαγε γυναίκα αυτώ την θυγατέρα του Πεκάι εξ Ιβηρίας. [...] επυρπολήθη η εξάρτησις [...] παρά των Λατίνων, ότε και εγένετο μέγας πόλεμος"

6. Ιωάννης Γ΄: η στέψη του στη Χρυσοκέφαλο:
"εστέφθη [...] εις την Χρυσοκέφαλον εν τω άμβωνι"

7. Αλέξιος Γ΄: ο θάνατός του, το τέλος της βασιλείας του:
"Εκοιμήθη ο βασιλεύς κυρ Αλέξιος ο μέγας Κομνηνός, ο υιός του κυρ Βασιλείου του μεγάλου Κομνηνού ο δεύτερος, μηνί Μαρτίω κ΄, ημέρα Κυριακή της ε΄ εβδομάδος, ώρα Δευτέρα της ημέρας. Εβασίλευσε δε έτη μ΄ και μήνας γ΄, ετών ων να΄, έτους ςωη΄"

8. Ο θάνατος του δεσπότη Ανδρονίκου, νόθου γιου του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού:
"Μηνί Μαρτίω ιδ΄, ημέρα ς΄, ινδικτιώνος ιδ΄ του ςωπδ΄ έτους εκρημνίσθη ο του βασιλέως υιός κυρ Ανδρόνικος δεσπότης ο μέγας Κομνηνός από του παλατίου του κυρ Ανδρονίκου του μεγάλου Κομνηνού και βασιλέως. Και ευθύς κομισθείς εν τοις ανακτόροις τέθνηκε και ενεταφιάσθη εν τη Μονή της Θεοσκεπάστου, ακολουθήσαντος εν τω εξοδίω αυτού του βασιλέως και πατρός αυτού και των δεσποτών, της τε μάμμης τούτου και της μητρυιάς"

Λάμπρος, Σπ. Π., "Το τραπεζουντιακόν χρονικόν του πρωτοσεβαστού και πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου", Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), 257-295.