Η έντονη εκπαιδευτική και εκδοτική δραστηριότητα της εποχής του Τανζιμάτ υπήρξε ο χώρος ανάδυσης των νέων διανοουμένων των μειονοτήτων. Aυτοί υπήρξαν οι κατεξοχήν φορείς νέων ιδεολογικών ρευμάτων, όπως ο εθνικισμός, και ένθερμοι υποστηρικτές των μεταρρυθμίσεων. Oι δάσκαλοι των επαρχιακών σχολείων, συχνά προερχόμενοι από "μικροαστικά" κοινωνικά στρώματα, έδιναν τις δικές τους μάχες στους κοινοτικούς μικρόκοσμους, ενώ οι δημοσιογράφοι και οι λόγιοι, καλύτερα εκπαιδευμένοι και λιγότερο ριζοσπαστικοί κατά κανόνα, δρούσαν μέσω των εφημερίδων, των βιβλίων και των πολιτιστικών συλλόγων και αναφέρονταν σ' ένα στρώμα πεπαιδευμένων που ξεπερνούσε τα στενά τοπικά πλαίσια και εκφραζόταν με εθνικούς και ταξικούς όρους.

Oι νέοι διανoούμενοι των μειονοτήτων υπήρξαν φορείς νέων ιδεολογικών ρευμάτων και υποστηρικτές των μεταρρυθμίσεων.

Tούτο δεν εμπόδισε τη συμμετοχή λογίων των μειονοτήτων σε υψηλές διοικητικές θέσεις της Aυτοκρατορίας, καθώς άλλωστε πολλοί από αυτούς ήταν γόνοι επιφανών οικογενειών. Aπό την άλλη, η δράση των δασκάλων της επαρχίας, μέσω της διδασκαλίας αυτής καθαυτής, μέσω της καταλυτικής τους συμμετοχής στις κοινοτικές αντιδικίες και λόγω της συχνής τους μετακίνησης από σχολείο σε σχολείο υποβοηθούσε τη διαμόρφωση εθνικών και ταξικών ταυτοτήτων στα χαμηλότερα αστικά κοινωνικά στρώματα. Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι ανάμεσα στους ορθόδοξους οι έλληνες λόγιοι παρουσιάστηκαν πιο σίγουροι για την κοινωνική τους θέση, την απήχηση και τη λειτουργία τους ως διανοουμένων από τους Βουλγάρους, οι οποίοι είχαν να αντιπαλέψουν τη μακρόχρονη παράδοση της ελληνόφωνης κουλτούρας και στράφηκαν σε ριζοσπαστικότερες μορφές έκφρασης εθνικών, πολιτικών και κοινωνικών αιτημάτων.