Α Β Γ Δ E Ζ Η Θ I Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω

Α

Abu Simbel

Σε αυτή τη θέση 280 χλμ. νότια του Ασσουάν ο Ραμσής Β' ίδρυσε δύο κολοσσιαίους λαξευτούς ναούς. Ο επονομαζόμενος "Μεγάλος Ναός" ήταν αφιερωμένος στους θεούς ’μμωνα-Ρα, Φθα και Ρα του Ορίζοντα αλλά και στο θεοποιημένο Ραμσή Β', ενώ ο "Μικρός Ναός" στη θεά ’θωρ και τη Μεγάλη Βασιλική Σύζυγο Νεφερτάρη. Λόγω της κατασκευής του φράγματος Νάσερ τα δύο μνημεία μεταφέρθηκαν μεταξύ του 1964 και 1968 στο πλαίσιο μιας γιγαντιαίας επιχείρησης σε μια νέα θέση 64 μ. ψηλότερα και 180 μ. δυτικότερα.

’βυδος

Μια από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες αιγυπτιακές πόλεις στο Νότο που περιλάμβανε μνημειώδεις ναούς και βασιλικούς τάφους. Αποτελούσε το κέντρο της λατρείας του θεού Όσιρι. Το τελετουργικό "Ταξίδι στην ’βυδο", με στόχο τη συμβολική συμμετοχή του νεκρού στα μυστήρια του Όσιρι, συνιστούσε από το Μέσο Βασίλειο και έπειτα το κύριο στοιχείο της ταφικής τελετουργίας και απεικονιζόταν συχνά στους ιδιωτικούς τάφους.

Ακενατών

Διαδέχθηκε στο θρόνο τον πατέρα του Αμένωφι Γ'. Στο 4ο έτος της βασιλείας του εισήγαγε μια ριζοσπαστική θρησκευτική μεταρρύθμιση αντικαθιστώντας τον παραδοσιακό πολυθεϊσμό με τη μονοθεϊστική λατρεία του ηλιακού δίσκου Ατών και δύο χρόνια αργότερα ίδρυσε ως νέα πρωτεύουσα την Αχετατών (Αμάρνα) στη Μέση Αίγυπτο. Όπως προκύπτει από επιγραφικές ενδείξεις βασίλεψε τουλάχιστον 17 χρόνια, μία περίοδο που χαρακτηρίστηκε από το διωγμό των παραδοσιακών θεών και του πανίσχυρου μέχρι τότε θηβαϊκού ιερατείου του θεού ’μμωνα αλλά και τη βίαια σχεδόν επιβολή της νέας λατρείας του ηλιακού δίσκου. Αξιοσημείωτη είναι επίσης μία νέα φυσιοκρατική τάση στην καλλιτεχνική έκφραση που ξέφευγε από τους καθιερωμένους κανόνες της αιγυπτιακής τέχνης. Για τις συνθήκες του θανάτου του Ακενατών και της Μεγάλης Βασιλικής του Συζύγου Νεφερτίτης δε σώζεται καμιά πληροφορία. Στην εποχή των διαδόχων του τα μνημεία που ίδρυσε ο αιρετικός Φαραώ ισοπεδώθηκαν. Το όνομά του δε συμπεριλήφθηκε ποτέ στους μεταγενέστερους βασιλικούς γενεαλογικούς καταλόγους.

Αλάβαστρο

Τύπος μινωικών και αιγυπτιακών αγγείων με ωοειδές σώμα που καταλήγει σε στενό στόμιο με πλατύ χείλος. Η ονομασία προέρχεται από τον ομώνυμο λίθο, που αποτελούσε το κύριο υλικό κατασκευής των λίθινων παραδειγμάτων. Στη μινωική/μυκηναϊκή κεραμική ο τύπος του αλάβαστρου απαντά σε μία υψηλή και μία πιεσμένη (ή "αρτιόσχημη") παραλλαγή.

Αλάβαστρος

Λεπτόκοκκος, διαφανής τύπος γυψολιθικού πετρώματος.

Αμάρνα

Ιδρύθηκε από τον αιρετικό Φαραώ Ακενατών στο 6ο έτος της βασιλείας του σε παρθένο έδαφος στη Μέση Αίγυπτο και αποτέλεσε για λίγα χρόνια το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο του αιγυπτιακού κράτους. Το αιγυπτιακό όνομα της Αμάρνας ήταν Αχετατών, δηλαδή "ο Ορίζοντας του (θεού) Ατών". Εγκαταλείφθηκε λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Ακενατών, όταν με πρωτοβουλία του Φαραώ Τουταγχαμών η παραδοσιακή πολυθεϊστική λατρεία αποκαταστάθηκε και η πρωτεύουσα του κράτους μεταφέρθηκε και πάλι στη Μέμφιδα.

Αμέθυστος

Κρυσταλλικό πέτρωμα ερυθρής έως μενεξεδένιας απόχρωσης, το οποίο εξορυσσόταν συστηματικά στην Αίγυπτο από την εποχή του Μέσου Βασιλείου. Χρησιμοποιούνταν κατά κανόνα για την κατασκευή κοσμημάτων.

’μμων

Ο πολιούχος θεός των Θηβών. Κατείχε κορυφαία θέση στο αιγυπτιακό πάνθεο ως αποτέλεσμα της κυρίαρχης πολιτικής ισχύος του κέντρου των Θηβών. Κύριο τόπο λατρείας του αποτελούσε το ναϊκό συγκρότημα στο Καρνάκ. Ως βασιλιάς των αιγυπτιακών θεοτήτων εξισώθηκε αργότερα από τους αρχαίους Έλληνες με το Δία. Απεικονιζόταν κατά κανόνα ανθρωπόμορφος φέροντας το χαρακτηριστικό στέμμα με ζεύγος ψηλών φτερών.

Αρτσάβα

Ανεξάρτητο κράτος της Ύστερης εποχής του Χαλκού στην περιοχή της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας με πρωτεύουσα την ’πασα (Έφεσος), το οποίο διατηρούσε διπλωματικές επαφές με την Αίγυπτο.

Αρχαιολογική συνάφεια (context)

Πρόκειται για το "αρχαιολογικό περιβάλλον" ενός συγκεκριμένου αντικειμένου. Συνίσταται στο σύνολο των συνευρημάτων του, την ακριβή θέση του και το αρχαιολογικό στρώμα στο οποίο αυτό αποκαλύφθηκε.

Ατών

Η αιγυπτιακή ονομασία του ηλιακού δίσκου που απαντά από το Μέσο Βασίλειο. Κατά την πρώιμη 18η Δυναστεία θεωρούνταν ως οντότητα και αργότερα ως επιφάνεια του θεού Ήλιου. Αποτέλεσε το κέντρο της μονοθεϊστικής λατρείας που επέβαλε ο αιρετικός Φαραώ Ακενατών στη σύντομη διάρκεια της βασιλείας του. Σε αυτή την περίοδο απεικονιζόταν ως ηλιακός δίσκος από τον οποίο ξεπηδούσαν ακτίνες που κατέληγαν στο Φαραώ Ακενατών και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Το "Ατών" αποτελούσε το κύριο συνθετικό των ονομάτων του Ακενατών ("Ευχάριστος στον Ατών") και της νέας πρωτεύουσας Αχετατών ("Ο Ορίζοντας του Ατών").

Αύαρις (Tell el Dab'a)

Η πρωτεύουσα των Υκσώς στο Δέλτα του Νείλου.

Β

Βεζύρης

Αραβικός τίτλος που υιοθετήθηκε από τους αιγυπτιολόγους για τη δήλωση του ανώτατου αιγυπτιακού αξιώματος μετά το Φαραώ, ένα είδος αντιβασιλέα ή πρωθυπουργού. Αποτελούσε την κεφαλή της αιγυπτιακής διοίκησης με κυριότερες αρμοδιότητες την αντιπροσώπευση του Φαραώ σε ποικίλες περιστάσεις, τη δικαστική εξουσία, τον έλεγχο διάφορων τομέων της γραφειοκρατικής οργάνωσης και τη διεύθυνση των βασιλικών οικοδομικών προγραμμάτων.

Γ

Γεφυρόστομο Αγγείο

Τύπος αμφοροειδούς αγγείου με γεφυρόστομη προχοή.

Δ

Damnatio memoriae

Η "καταδίκη σε λήθη" αποτελεί μια συνηθισμένη πολιτική πρακτική η οποία επιδιώκει με κάθε μέσο να απαλείψει το όνομα και τη δράση συγκεκριμένων προσώπων από τη συλλογική μνήμη των μεταγενέστερων γενεών.

Δέλτος

Το φαραωνικό ονοματόσημο. Αποτελούνταν από ένα ελλειψοειδές περίγραμμα στο εσωτερικό του οποίου γραφόταν το Γενέθλιο Όνομα ή το Όνομα του Θρόνου του αιγύπτιου Φαραώ.

Δενδροχρονολόγηση

Τρόπος χρονολόγησης αρχαίων αντικειμένων κατασκευασμένων από ξύλο. Βασίζεται στη σύγκριση και ταύτιση των ετήσιων ομόκεντρων δακτυλιδιών των κορμών δέντρων με ασφαλώς χρονολογημένες σειρές τέτοιων δακτυλιδιών.

Διορίτης

Συμπαγές και ιδιαίτερα ανθεκτικό πέτρωμα ανοικτού έως σκοτεινού γκρι ή γκριζοπράσινου χρώματος.

Η

Ηθμός

Διάτρητο αγγείο που χρησίμευε ως σουρωτήρι.

Ηλιακή επιτολή του Σείριου

Η πρώτη εμφάνιση του Σείριου στον ουρανό το μήνα Ιούλιο, λίγο πριν την ανατολή του ηλίου, η οποία ακολουθεί μετά από δύο μήνες μη ορατότητας.

Ηλιούπολη

Η ελληνική ονομασία της αιγυπτιακής πόλης Ιουνού (βιβλικής Ον) στην κορυφή του Δέλτα του Νείλου, που αποτελούσε το σημαντικότερο πνευματικό και θρησκευτικό κέντρο της Αιγύπτου. Οι δύο σημαντικότερες θεότητες που λατρεύονταν εδώ ήταν ο Ατούμ και ο Ώρος του Ορίζοντα.

Ηρακλεόπολη

Πόλη στη Μέση Αίγυπτο, το κέντρο των Φαραώ της 9ης και 10ης Δυναστείας.

Θ

Θήβες

Η πρωτεύουσα του αιγυπτιακού κράτους κατά τη διάρκεια της 18ης Δυναστείας. Περιλάμβανε εκτός του αστικού κέντρου τα δύο μεγαλοπρεπή ιερά του Λούξορ και Καρνάκ στην ανατολική όχθη του Νείλου, καθώς επίσης τα βασιλικά ή ιδιωτικά νεκροταφεία και τους βασιλικούς ταφικούς ναούς στη δυτική όχθη του ποταμού.

Θωτ

Ο θεός της Σελήνης, της Σοφίας, της Γραφής, των Νόμων αλλά και των Νεκρών (ως "Ψυχαγωγός"), που απεικονιζόταν κατά κανόνα με πτηνόμορφη κεφαλή. Μία δεύτερη, ιδιαίτερα συχνή, ενσάρκωσή του αποτελούσε ο βαβουίνος. Συνδέθηκε από τους αρχαίους Έλληνες με τον Ερμή.

I

Ιερογλυφικά

Το αρχαιότερο από τα αιγυπτιακά συστήματα γραφής. Ήδη από το Αρχαίο Βασίλειο η χρήση του περιορίστηκε στην καταγραφή τελετουργικών κειμένων ή σε επιγραφές που λαξεύονταν σε ναούς, τάφους, δημόσια κτήρια, οβελίσκους, στήλες και μικροαντικείμενα. Αποτελούνταν από εικονιστικά σημεία, τα οποία λειτουργούσαν ως φωνογράμματα ή ιδεογράμματα.

In situ

Αρχαιολογικός όρος που δηλώνει την εύρεση ενός αντικειμένου στην αρχική του θέση.

Κ

Καμαραϊκά Αγγεία

Κεραμική της Μεσομινωικής περιόδου που διακρίνεται για την πολύχρωμη διακόσμησή της και την υψηλή καλλιτεχνική της ποιότητα. Παραγόταν προφανώς σε ανακτορικά εργαστήρια (κυρίως στην Κνωσό και τη Φαιστό) και εξαγόταν στην Αίγυπτο και τη Συροπαλαιστίνη. Το επίθετο "καμαραϊκός" προέρχεται από τον τόπο εύρεσης της πρώτης μεγάλης ομάδας αυτών των αγγείων στην Κρήτη, το σπήλαιο των Καμαρών στις νότιες παρυφές του Ψηλορείτη.