Κεντρικό ιδεολογικό ζήτημα της ελληνικής κοινωνίας σε αυτή την περίοδο είναι το γλωσσικό, δηλαδή ο αγώνας για την καθιέρωση της δημοτικής, αίτημα που τώρα θα συνοδοιπορήσει με αιτήματα εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και γενικότερης αναγέννησης και ανακαίνισης.

Ηγετική μορφή του κινήματος του δημοτικισμού έχει ήδη αναδειχτεί ο Γιάννης Ψυχάρης, ενώ το έργο του Το Ταξίδι μου έγινε το μανιφέστο του δημοτικισμού, σταθμός στο γλωσσικό ζήτημα και αφετηρία της γένεσης μιας λογοτεχνίας βασισμένης στη λαϊκή γλώσσα Στην αρχή της περιόδου δυο επεισόδια καταδεικνύουν το μέγεθος της αντίδρασης, πολιτικής και πνευματικής, απέναντι στο δημοτικισμό. Το 1901 δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ακρόπολις η μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική από τον Αλέξανδρο Πάλλη, ενώ παράλληλα πραγματοποιόταν μια άλλη μετάφραση των ευαγγελίων με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας. Φοιτητικές κινητοποιήσεις ξέσπασαν για την υπεράσπιση της καθαρεύουσας, υποκινημένες από όσους διαφωνούσαν με τη μετάφραση και διέβλεπαν εθνικό κίνδυνο από το σλαβισμό. Είναι τα λεγόμενα "Ευαγγελιακά". Το 1903 νέα επεισόδια ξέσπασαν, τα "Ορεστειακά", υποκινημένα από το Γεώργιο Μιστριώτη και άλλους συντηρητικούς διανοούμενους για να αποτραπεί το ανέβασμα της Ορέστειας στο Βασιλικό Θέατρο σε μετάφραση του καθηγητή Σωτηριάδη, σε μια γλώσσα ανάμεσα στην καθαρεύουσα και τη δημοτική.