τις γενικές αρχές του Κορανίου απαγορευόταν η δια της βίας επιβολή της θρησκείας σε πληθυσμούς που παραδόθηκαν σε μουσουλμάνους. Οι Οθωμανοί κατά την κατάκτηση περιοχών, όταν οι κάτοικοί τους επέλεγαν την άνευ όρων παράδοση, τους παραχωρούσαν προνόμια και αρκετές ελευθερίες, ενώ παράλληλα τους εγγυώνταν και την ασφάλεια της ζωής τους. Ο υποχρεωτικός εξισλαμισμός, άλλωστε, μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων θα αποτελούσε καταστροφή για το κράτος, καθώς οι μη μουσουλμάνοι πλήρωναν μεγαλύτερους φόρους και αποτελούσαν τη βάση της κρατικής οργάνωσης. Επίσης, η διοικητική δομή είχε βασιστεί στο θεσμό του παιδομαζώματος και της εκπαίδευσης παιδιών μη μουσουλμάνων, τα οποία προορίζονταν για τα ανώτερα αξιώματα. Ωστόσο, στους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας στη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία υπήρχαν περιπτώσεις εξισλαμισμών, οι οποίοι άλλοτε ήταν συνέπεια εξαναγκασμού και άλλοτε οικειοθελούς προσχώρησης στη θρησκεία του κυριάρχου. Ο ασπασμός της μουσουλμανικής θρησκείας αφενός απέκοπτε το νεοφώτιστο από τον κοινωνικό του περίγυρο, αφετέρου όμως του επέτρεπε να αποκτήσει αξιώματα και ισχύ στα πλαίσια ενός μουσουλμανικού κράτους. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν περιπτώσεις μαζικών εξισλαμισμών, όπως συνέβη στην περίπτωση της Κρήτης, μετά την οθωμανική κατάκτηση στα τέλη του 17ου αιώνα, και της Βοσνίας από το 15ο αιώνα. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών πιθανόν θεώρησαν ότι η αλλαγή θρησκείας θα είχε γι' αυτούς οφέλη πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά.