Γλωσσάρι


Αγία Ευφημία: το μαρτύριο της Αγίας Ευφημίας στην Κωνσταντινούπολη έχει μια σειρά τοιχογραφιών, που παριστάνουν σκηνές από το βίο της ομώνυμης αγίας και χρονολογούνται γύρω στα 1280-1290. Το μνημείο είναι ο παλαιότερος εκπρόσωπος της "στερεομετρικής" τεχνοτροπίας στην πρωτεύουσα.
Αγία Σοφία Μονεμβασίας: ηπειρωτικός οκταγωνικός ναός, που κτίστηκε στην πόλη προς τα τέλη του 12ου αιώνα.
Αποστόλιος Μιχαήλ: γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1422. Η οικογένεια του καταγόταν από την Πελοπόννησο κι ο ίδιος ήταν μαθητής του Πλήθωνα.
Αργυρόβουλλα: τα κρατικά έγγραφα του δεσποτάτου του Μοριά που υπογράφονταν από τους δεσπότες και σφραγίζονταν με αργυρή σφραγίδα.
Αυτοκρατορία Νίκαιας: κράτος που ιδρύθηκε από τον Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρη στη Μικρά Ασία μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204. Το 1261 ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, αυτοκράτορας της Νίκαιας, ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη κι επανίδρυσε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Αψίδα: ημικυλινδρική κόγχη, στην ανατολική πλευρά του ναού, που προορίζεται για τον κλήρο και χωρίζεται με κιγκλίδες ή τέμπλο από τον υπόλοιπο ναό.
Βαριά, ογκηρή ή στερεομετρική τεχνοτροπία: τεχνοτροπία που χαρακτηρίζεται από τη στερεομετρική ή κυβιστική απόδοση των μορφών, των ενδυμάτων και των αρχιτεκτονημάτων του βάθους και φθάνει στο απόγειο της, γύρω στα 1300.
Βασιλική τρίκλιτη: ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς, ήδη από τον 4ο αιώνα, για τους χώρους λατρείας τους. Πρόκειται για μια ορθογώνια στην κάτοψη αίθουσα, που χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα κλίτη. Το ανατολικό τμήμα καταλήγει σε ημικυλινδρική κόγχη, την αψίδα, που προορίζεται για τον κλήρο, ενώ στα δυτικά υπάρχει ο νάρθηκας για τους κατηχούμενους.
Βησσαρίων: σημαντικός λόγιος του 15ου αιώνα, μαθητής του Πλήθωνα. Πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης είχε μεταναστεύσει στην Ιταλία, όπου προσχώρησε στον Καθολικισμό. Ο Βησσαρίων συνέβαλε σημαντικά στην εισαγωγή και καθιέρωση των έργων του Πλάτωνα στη Δύση και μετά το θάνατο του η προσωπική του βιβλιοθήκη αποτέλεσε τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης στη Βενετία.
Βιλλεαρδουίνος Γουλιέλμος: Φράγκος πρίγκιπας της Αχαΐας (1245-1278). Δραστήριος και φιλοπόλεμος έλαβε μέρος σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Βυζαντινών. Αιχμαλωτίστηκε στη μάχη της Πελαγονίας από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και σε αντάλλαγμα για την απελευθέρωσή του παραχώρησε στους Βυζαντινούς τα κάστρα της Μάνης, της Μονεμβασιάς και του Μυστρά. Μετά το θάνατο του Γουλιέλμου η γαλλική ηγεμονία της Πελοποννήσου άρχισε να παρακμάζει.
Βιργίλιος: Λατίνος ποιητής (70-19 π.Χ.). Το σημαντικότερο έργο του είναι το έπος "Αινειάς", όπου εξιστορούνται οι περιπέτειες του Αινεία και των συντρόφων του μετά την άλωση της Τροίας κι ως την ίδρυση της Ρώμης.
Damnatio memoriae: μεταθανάτια τιμωρία για εγκλήματα εσχάτης προδοσίας. Σήμαινε την εσκεμμένη καταστροφή όλων των στοιχείων, που ανέφεραν το όνομα του νεκρού, όπως εικόνες, επιγραφές, επίσημα έγγραφα κ.ά.
Δεσποτάτο Ηπείρου: κράτος που ιδρύθηκε στην Ήπειρο από τον Μιχαήλ Α΄ Κομνηνό Δούκα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204. Το δεσποτάτο της Ηπείρου παρέμεινε ενιαίο και ανεξάρτητο με Έλληνα ηγεμόνα ως το 1318.
Δεσπότης: τιμητικός τίτλος για υψηλούς αξιωματούχους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από τα μέσα του 14ου αιώνα, τον ίδιο τίτλο φέρουν οι επικεφαλής του βυζαντινού Μοριά.
Διακονικό: διαμέρισμα συνήθως ημικυλινδρικό, νότια της αψίδας, που χρησίμευε ως σκευοφυλάκιο.
Δίλοβα παράθυρα: παράθυρα με δύο τοξωτά ανοίγματα.
Διονύσιος Αλικαρνασσεύς: ιστορικός από την Αλικαρνασσό, που έζησε στη Ρώμη, στα χρόνια του Αυγούστου. Το σημαντικότερο έργο του δημοσιεύθηκε το 7 π.Χ. και ήταν μια ρωμαϊκή ιστορία από την ίδρυση της Ρώμης ως το 264 π.χ. Από τα είκοσι βιβλία του έργου, σώθηκαν τα πρώτα δέκα, αποσπάσματα από το ενδέκατο και επιτομές για τα υπόλοιπα.
Εικονομαχία: θρησκευτική κίνηση του 8ου και του 9ου αιώνα που δεν αναγνώριζε τον ιερό χαρακτήρα των εικόνων κι απέρριπτε τη λατρεία τους. Η κίνηση απέκτησε επίσημο χαρακτήρα το 726 όταν ο αυτοκράτορας Λέων Γ΄ διέταξε την αφαίρεση μιας εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη. Οι εικονοκλαστικές θέσεις αποτέλεσαν κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής πολλών από τους επόμενους αυτοκράτορες, ως το 843, όταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη επανέφερε τη λατρεία των εικόνων ως επίσημο δόγμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Ελλαδική σχολή: τα βασικά χαρακτηριστικά της ελλαδικής σχολής, όπως διαμορφώθηκαν από το β΄ μισό του 10ου αιώνα, είναι οι μικρές διαστάσεις των μνημείων, η πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος με κουφικά και οι συνήθως τρίπλευρες αψίδες.
Ησυχαστική μερίδα: θρησκευτική παράταξη του 14ου αιώνα, που χρησιμοποιούσε μυστικιστικές πρακτικές για να προσεγγίσει το Θείο. Η σημαντικότερη μορφή της κίνησης ήταν ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γρηγόριος Παλαμάς. Εκκλησιαστικές Σύνοδοι, στα μέσα του 14ου αιώνα καθιέρωσαν τον ησυχασμό ως αναπόσπαστο τμήμα των Ορθόδοξων θρησκευτικών αντιλήψεων.
Ιερό: ο χώρος στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας, που περιελάμβανε την αψίδα, την πρόθεση και το διακονικό και προοριζόταν για τον κλήρο.
Ινδικτιώνα: ήταν αρχικά φόρος επί της παραγωγής. Το Σεπτέμβριο του 312 ορίστηκε μια δεκαπενταετής περίοδος, κατά τη διάρκεια της οποίας ο συγκεκριμένος φόρος έμενε αμετάβλητος. Αργότερα η λέξη έχασε τη φορολογική της σημασία, αλλά διατήρησε την αξία της ως μονάδα μέτρησης του χρόνου. Δήλωνε τη χρονιά, μέσα στο δεκαπενταετή κύκλο, χωρίς να προσδιορίζει όμως και την αριθμητική σειρά των κύκλων.
Ιουβενάλιος: έζησε το 15ο αιώνα, ήταν πολυθεϊστής κι η παρουσία του μαρτυρείται σε Κωνσταντινούπολη, Αίνο, νότια Ιταλία και Πελοπόννησο, όπου τελικά εκτελέστηκε από τις τοπικές αρχές. Οι παγανιστικές του αντιλήψεις, όπως παρουσιάζονται από την αντίπαλη παράταξη, θυμίζουν τις ανάλογες θέσεις του Πλήθωνα.
Ισόδομη τοιχοποιία: τρόπος δόμησης των τοίχων των μνημείων από μεγάλες, ορθογώνιες πέτρες.
Καβάκης Ραούλ Δημήτριος: ήταν πελοποννησιακής καταγωγής, αλλά φαίνεται ότι είχε στενούς δεσμούς και με την Κωνσταντινούπολη. Ήταν μαθητής του Πλήθωνα και είχε προσχωρήσει στο ειδωλολατρικό σύστημα του δασκάλου του. Είναι γνωστός κυρίως ως αντιγραφέας χειρογράφων και η δράση του εντοπίζεται και στην Ιταλία, μετά την πτώση του δεσποτάτου του Μοριά, ως το 1487.
Καμάρες: ημικυλινδρικοί θόλοι που κάλυπταν μέρη των εκκλησιών.
Καντακουζηνός Ιωάννης: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1347-1354), που κατέλαβε το θρόνο μετά από ένα καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Η βασιλεία του τελείωσε το 1354, τη χρονιά που οι Τούρκοι κατέλαβαν την Καλλίπολη κι εγκαταστάθηκαν έτσι για πρώτη φορά στην Ευρώπη.
Καντακουζηνός Μανουήλ: ο δεύτερος γιος του αυτοκράτορα Iωάννη Στ΄ Καντακουζηνού. Στα 1349 έφθασε στην Πελοπόννησο ως δεσπότης κι έμεινε στη χώρα μέχρι το θάνατο του, το 1380.
Καντακουζηνός Ματθαίος: αδερφός του Μανουήλ Καντακουζηνού και δεσπότης του Μοριά στα 1380-1381.
Κεφαλή: Tο αξίωμα της "κεφαλής" έφεραν στην Υστεροβυζαντινή περίοδο οι στρατιωτικοί διοικητές σημαντικών πόλεων ή κάστρων.
Κομνηνός Αλέξιος Α΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1081-1118). Με τον Αλέξιο Α΄ ανεβαίνει στον αυτοκρατορικό θρόνο η δυναστεία των Κομνηνών, που έμεινε στην εξουσία για έναν περίπου αιώνα.
Λακεδαιμονία: το όνομα αυτό έφερε ο μεσαιωνικός οικισμός της Σπάρτης, που ήταν κτισμένος στην ίδια θέση με την αρχαία πόλη.
Λαμπούδιοι: αριστοκρατική οικογένεια με καταγωγή πελοποννησιακή. Ο πιο γνωστός ήταν ο Ματθαίος Λαμπούδιος, αντιγραφέας ελληνικών χειρογράφων το 15ο αιώνα, στη Φερράρα και στη Φλωρεντία.
Λασκάρηδες: σημαντική βυζαντινή οικογένεια, γνωστή από τον 11ο αιώνα. Η δυναστεία των Λασκάρηδων κυβέρνησε την αυτοκρατορία της Νίκαιας από το 1208 ως το 1258. Το 14ο και το 15ο αιώνα μέλη της οικογένειας υπάρχουν και στην Πελοπόννησο, ως μεγαλογαιοκτήμονες ή τοπικοί διοικητές.
Λατινική αυτοκρατορία Κωνσταντινούπολης: κράτος που ιδρύθηκε από τους σταυροφόρους στα 1204, μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Η Λατινική αυτοκρατορία καταλύθηκε από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, αυτοκράτορα της Νίκαιας, το 1261.
Λουζινιάν: Φραγκική οικογένεια που κυβερνούσε την Κύπρο από τα τέλη του 12ου αιώνα κι ως το 1487, όταν παραχώρησε το νησί στους Βενετούς.
Manfred Hohenstaufen: βασιλιάς της Σικελίας (1258-1266). Το 1259 παντρεύτηκε την Ελένη, κόρη του Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα της Ηπείρου και συμμάχησε μαζί του κατά της αυτοκρατορίας της Νίκαιας.
Ματθαίος μητροπολίτης: ο μητροπολίτης αυτός του 15ου αιώνα, μας είναι γνωστός από μια επιγραφή στο ναό του Αγίου Δημητρίου. Ο Ματθαίος μετέτρεψε την τρίκλιτη βασιλική της μητρόπολης της πόλης στο μικτό τύπο του Μυστρά.
Μαυρόπαπας Λέων: η οικογένεια των Μαυροπαπαίων, με πελοποννησιακή καταγωγή, εμφανίζεται συχνά σε πηγές του 13ου-14ου αιώνα. Κάποιος Λέων Μαυρόπαπας εμφανίζεται ως αρχηγός μισθοφόρων στα 1296, δεν μπορεί όμως να ταυτιστεί με τον κτήτορα του νάρθηκα της Περιβλέπτου, που είναι κατά πολύ μεταγενέστερος.
Μηλιγγοί: σλαβική φυλή, ημιαυτόνομη, που ζούσε στις πλαγιές του Ταΰγετου. Η παρουσία της μαρτυρείται ως το 14ο αιώνα.
Μητρόπολη Τραπεζούντας: η μητρόπολη της πόλης, αφιερωμένη στην Αγία Σοφία, ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Τραπεζούντας Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (1238-1263). Ο τύπος του ναού ήταν ο σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο.
Μονή Χώρας: το καθολικό της Μονής Χώρας στην Κωνσταντινούπολη κτίστηκε στο τέλος του 11ου αιώνα. Στη δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα (±1315-1320) η εκκλησία ανακαινίστηκε και προστέθηκαν δύο νάρθηκες στα δυτικά κι ένα παρεκκλήσι στα νότια. Ο κυρίως ναός και οι νάρθηκες διακοσμήθηκαν με ψηφιδωτά και το παρεκκλήσι με τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας. Ανακαινιστής ήταν ο Θεόδωρος Μετοχίτης, υψηλός αξιωματούχος του κράτους και διάσημος λόγιος της εποχής.
Μονόλοβα παράθυρα: παράθυρα με ένα τοξωτό άνοιγμα.
Μοσχόπουλος Νικηφόρος: λόγιος επίσκοπος, κατά τη βασιλεία του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328), που πέθανε μεταξύ 1322 και 1332. Στα 1291-92 ανακαίνισε τη μητρόπολη του Μυστρά και στα επόμενα χρόνια ταξίδεψε σε Κωνσταντινούπολη και Ιταλία. Η βιβλιοθήκη του ήταν πλούσια και περιελάμβανε και κοσμικά κείμενα, εκτός από τα εκκλησιαστικά.
Ναός απλός δίστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος: τύπος σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, όπου ο τρούλος στα δυτικά στηρίζεται σε δύο ελεύθερα στηρίγματα, ενώ στα ανατολικά ακουμπά στους πεσσούς του ιερού. Ο τύπος αυτός ήταν συνηθισμένος στον ελλαδικό χώρο.
Ναός οκταγωνικός ηπειρωτικός σταυροειδής εγγεγραμμένος: οι ναοί αυτού του τύπου διακρίνονται για το μέγεθός τους και για το μεγάλο τρούλο, που καλύπτει σχεδόν ολόκληρη την εκκλησία. Ο τρούλος στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς ή παραστάδες κι έτσι στην κάτοψη σχηματίζεται οκτάγωνο μέσα στο οποίο εγγράφεται η περιφέρεια του τρούλου. Στην παραλλαγή, που ονομάζεται "ηπειρωτικός" ή "σύνθετος οκταγωνικός", τα στηρίγματα του τρούλου βρίσκονται σε κάποια απόσταση από τους εξωτερικούς τοίχους κι ο κεντρικός χώρος περιβάλλεται στις γωνίες από δευτερεύοντα μικρά διαμερίσματα.
Ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο: ο όρος "σταυροειδής εγγεγραμμένος" ναός περιλαμβάνει κανονικά όλους τους ναούς, που ο χώρος τους διατάσσεται έτσι, ώστε να σχηματίζεται στο εσωτερικό και στις στέγες σταυρός, που εγγράφεται σε ορθογώνιο. Ο τύπος αυτός γνώρισε διάφορες φάσεις, ως την εποχή της μακεδονικής δυναστείας (867-1054), όταν εμφανίστηκε ο πλήρως απαρτισμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, που στηρίζεται σε δύο ή τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα, ναός. Διάφορες παραλλαγές του βασικού αυτού τύπου αναπτύχθηκαν στα επόμενα χρόνια.
Ναός σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος: στον τύπο αυτό του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα. Εκκλησίες μ’ αυτό το αρχιτεκτονικό σχέδιο, ήταν σπάνιες στον ελλαδικό χώρο, ενώ συνηθίζονταν στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη.
Νάρθηκας: ο προθάλαμος του ναού, η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς της εκκλησίας. Το όνομά του οφείλεται στην ομοιότητα του σχήματός του με το κοίλο στέλεχος του ομώνυμου καλαμοειδούς φυτού. Ο νάρθηκας ήταν ο τόπος παραμονής των κατηχούμενων και των μετανοούντων, που δεν είχαν το δικαίωμα να εισέλθουν στον κυρίως ναό.
Οδοντωτή ταινία: κεραμοπλαστική διακόσμηση, που χρησιμοποιείται συχνά στην ελλαδική σχολή.
Οκταγωνικός ναός: οι ναοί αυτού του τύπου διακρίνονται για το μέγεθός τους και για το μεγάλο τρούλο, που καλύπτει σχεδόν ολόκληρη την εκκλησία. Ο τρούλος στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς ή παραστάδες κι έτσι στην κάτοψη σχηματίζεται οκτάγωνο μέσα στο οποίο εγγράφεται η περιφέρεια του τρούλου. Διακρίνονται σε "ηπειρωτικούς" ή "σύνθετους οκταγωνικούς" και σε "νησιωτικούς" ή "απλούς οκταγωνικούς".
Ορθομαρμάρωση: η επένδυση των τοίχων των ναών με μαρμάρινες πλάκες.
Παλαιολόγοι: σημαντική αριστοκρατική οικογένεια του Βυζαντίου γνωστή από τον 11ο αιώνα. Οι Παλαιολόγοι ήταν η τελευταία αυτοκρατορική δυναστεία του βυζαντινού κράτους (1259-1453).
Παλαιολόγος Ανδρόνικος Β΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1282-1328). Στα χρόνια του οι Τούρκοι κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας, ενώ εγκαταλείφθηκε και η πολιτική ένωσης με τη δυτική Εκκλησία του προκατόχου του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου.
Παλαιολόγος Ασάνης Ανδρόνικος: διοικητής της βυζαντινής Πελοποννήσου στις αρχές του 14ου αιώνα. Στα χρόνια του ανακτήθηκε από τους Φράγκους η Αρκαδία.
Παλαιολόγος Δημήτριος: ο τελευταίος δεσπότης του Μυστρά (1449-1460). Μετά την κατάκτηση του κράτους του από τους Τούρκους, ο σουλτάνος τού παραχώρησε κτήματα στην Αίνο της Θράκης. Πέθανε στην Αδριανούπολη.
Παλαιολόγος Θεόδωρος Α΄: δεσπότης του Μοριά (1381-1407). Ήταν ο πρώτος δεσπότης της δυναστείας των Παλαιολόγων στον Μυστρά και στα χρόνια του ανακτήθηκαν από τους Φράγκους περιοχές της Αργολίδας και η Κόρινθος.
Παλαιολόγος Θεόδωρος Β΄: δεσπότης του Μοριά (1407-1443). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ανακτήθηκαν από τους Βυζαντινούς οι τελευταίες φραγκικές κτήσεις στη δυτική Πελοπόννησο και το σημαντικό λιμάνι της Πάτρας.
Παλαιολόγος Θωμάς: δεσπότης της βορειοδυτικής Πελοποννήσου (1449-1460). Μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους, το 1460, κατέφυγε στην Ιταλία.
Παλαιολόγος Ιωάννης Η΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1425-1448). Ακολούθησε ενωτική πολιτική, προσπαθώντας έτσι να εξασφαλίσει τη βοήθεια των δυτικών κατά των Tούρκων. Στη Σύνοδο της Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-39) υπογράφτηκε η Ένωση με τη Δυτική Εκκλησία, η οποία όμως συνάντησε σημαντικές αντιδράσεις στο εσωτερικό του βυζαντινού κράτους και δεν απέτρεψε τελικά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, το 1453.
Παλαιολόγος Κωνσταντίνος IA΄: ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας (1449-1453). Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν δεσπότης του Μοριά στα χρόνια 1443-1449 και στέφθηκε αυτοκράτορας στο Μυστρά πριν αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη.
Παλαιολόγος Μανουήλ Β΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1391-1425). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του οι Τούρκοι απειλούσαν άμεσα την Κωνσταντινούπολη κι ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος αναζήτησε βοήθεια στη δυτική Ευρώπη, χωρίς όμως ουσιαστικά αποτελέσματα.
Παλαιολόγος Μιχαήλ Η΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1258-1282). Ο πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας των Παλαιολόγων, που συνέδεσε το όνομα του με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1261) και την επανίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Παμμακάριστος: το καθολικό της Μονής της Παναγίας Παμμακαρίστου (Fethiye Camii) στην Κωνσταντινούπολη κτίστηκε το 12ο αιώνα. Στις αρχές του 14ου αιώνα προστέθηκε στη νότια πλευρά νεκρικό παρεκκλήσι, στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο. Τα ψηφιδωτά του παρεκκλησίου χρονολογούνται στα χρόνια 1310-1315 και τεχνοτροπικά θυμίζουν κάπως τη "στερεομετρική" τεχνοτροπία, αν και οι συνθέσεις χαρακτηρίζονται κυρίως από ένα συγκρατημένο κλασικισμό.
Παρηγορήτισσα 'Αρτας: ο ιδιόμορφος οκταγωνικός ναός της Παρηγορήτισσας στην 'Αρτα χρονολογείται γύρω στα 1290. Η εκκλησία έχει ψηφιδωτό διάκοσμο της ίδιας εποχής, που είναι υψηλής ποιότητας.
Παχώμιος μοναχός: ο μοναχός Παχώμιος έχει συνδέσει το όνομα του με την ανέγερση στο Μυστρά της εκκλησίας της Οδηγήτριας στις αρχές του 14ου αιώνα. Οι υψηλές γνωριμίες του στην Κωνσταντινούπολη εξασφάλισαν σημαντικά προνόμια για τη μονή στα επόμενα χρόνια.
Πλινθοπερίκλειστο σύστημα: σύστημα τοιχοποιίας, που χρησιμοποιείται κυρίως στον ελλαδικό χώρο. Εδώ τετράπλευρες πέτρες, συνήθως από πωρόλιθο, περιβάλλονται από κάθετες και οριζόντιες σειρές πλίνθων.
Πριγκιπάτο Αχαΐας: φραγκικό κράτος που ιδρύθηκε στην Πελοπόννησο το 1205, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους. Οι τελευταίες κτήσεις του περιήλθαν στον έλεγχο των Βυζαντινών στα 1430.
Πρόθεση: διαμέρισμα, στη βόρεια πλευρά της αψίδας, όπου οι πιστοί εναπέθεταν τις προσφορές τους.
Πρωτοστράτωρ: διοικητής στρατιωτικών τμημάτων. Στα χρόνια των Παλαιολόγων το αξίωμα είναι υψηλό και το φέρουν συνήθως, μέλη αριστοκρατικών οικογενειών.
Ραούλ: αριστοκρατική οικογένεια, που φαίνεται ότι ήδη το 12ο αιώνα ανήκε στην κοινωνική ελίτ. Η καταγωγή της οικογένειας ήταν μάλλον νορμανδική. Από το 14ο αιώνα αναφέρονται και με το εξελληνισμένο όνομα, Ράλληδες.
Σγουρομάλληδες: πελοποννησιακή αριστοκρατική οικογένεια, μέλη της οποίας κατείχαν στρατιωτικά αξιώματα στο δεσποτάτο του Μοριά.
Σταυροθόλια: είδος οροφής που σχηματίζεται με διασταύρωση δύο κυλινδρικών θόλων.
Συνοδικό: όρος που αρχικά χαρακτήριζε τις επιστολές εκκλησιαστικών Συνόδων προς αξιωματούχους της Εκκλησίας, με τις οποίες κοινοποιούνταν σημαντικές αποφάσεις. Αργότερα δήλωνε διάφορες επισκοπικές πράξεις, όπως αναθέματα κατά αιρετικών, διακυρήξεις δογμάτων, καταλόγους μαρτύρων κ.ά.
Σύνοδος Λυών: η Σύνοδος της Λυών έγινε στα 1274 κι επικύρωσε την Ένωση των Εκκλησιών της δυτικής και ανατολικής χριστιανοσύνης. Η Ένωση ήταν ουσιαστικά μια πολιτική συμφωνία με την οποία ο Πάπας εξασφάλιζε την υποταγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενώ ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος προστάτευε το κράτος του από τις επεκτατικές διαθέσεις του βασιλιά της νότιας Ιταλίας, Charles d’ Anjou. Ο διάδοχος του Μιχαήλ Η΄, Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος, μετά την άνοδό του στο θρόνο το 1282, αποκήρυξε τη Σύνοδο της Λυών κι επέστρεψε σε μια Ορθόδοξη θρησκευτική πολιτική, με την οποία συμφωνούσε και το μεγαλύτερο μέρος του κλήρου.
Σχολάριος Γεννάδιος Γεώργιος: θεολόγος και πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, μετά την 'Αλωση (1454-56, 1463 και 1464-1465). Ο Γεννάδιος αν και θαύμαζε τη λατινική σχολαστική, ήταν ένθερμος οπαδός της ανθενωτικής μερίδας και πολέμιος της Ένωσης των Εκκλησιών.
Τζαούσιοι: οικογένεια, το όνομα της οποίας φαίνεται ότι προέρχεται από το ομώνυμο αξίωμα, που στην Υστεροβυζαντινή περίοδο έφεραν συνήθως στρατιωτικοί διοικητές κάστρων ή περιοχών.
Τζυκανδύλης Μανουήλ: οι Τζυκανδύληδες ήταν αριστοκρατική οικογένεια, γνωστή ήδη από τον 11ο αιώνα. Το όνομα έχει λατινική προέλευση. Ο Μανουήλ Τζυκανδύλης ήταν δραστήριος αντιγραφέας χειρογράφων στα χρόνια 1358-1370.
Τύμπανα: τοίχοι ημικυκλικοί ή πολυγωνικοί, όπου στηρίζεται ο τρούλος της εκκλησίας.
Φραγκόπουλοι: αριστοκρατική οικογένεια, γνωστή ήδη τον 11ο αιώνα. Η καταγωγή της οικογένειας ήταν μάλλον νορμανδική.
Φραγκόπουλος Ιωάννης: ο Ιωάννης Φραγκόπουλος, κτήτορας της Παντάνασσας (1428-9), ήταν υψηλός αξιωματούχος του στρατού του δεσποτάτου του Μοριά κι ανήκε στην επιφανή, αριστοκρατική οικογένεια των Φραγκόπουλων.
Φραντζής: διπλωμάτης και ιστορικός του 15ου αιώνα (1401-1477/8). Η ιστορία του αναφέρεται σε γεγονότα της περιόδου 1413-1477. Μια μεγαλύτερη εκδοχή του έργου του διασκευάσθηκε το 16ο αιώνα από το μητροπολίτη Μονεμβασιάς, Μακάριο Μελισσηνό.
Χαλκοκονδύλης Λαόνικος: ιστορικός του 15ου αιώνα (1423 ή 1430-1490 περίπου). Η ιστορία του γράφτηκε στη δεκαετία του 1480 και καλύπτει την περίοδο 1298-1463. Το βασικό θέμα της είναι η αντιπαράθεση των Βυζαντινών και των Τούρκων. Ο Χαλκοκονδύλης μιμείται τον Ηρόδοτο και τη σύγκρουση Ελλήνων και Βαρβάρων στην ανάπτυξη του θέματός του.
Χατζίκης Λάσκαρης Μανουήλ: ο Μανουήλ Λάσκαρης Χατζίκης είναι γνωστός από την τοιχογραφία της Παντάνασσας, που αναφέρει ότι πέθανε το 1445. Φαίνεται ότι η καταγωγή του ήταν από την Κωνσταντινούπολη.
Χειλάδες: σημαντική πελοποννησιακή οικογένεια. Τα πιο γνωστά μέλη της οικογένειας ήταν ο πατριάρχης Αντιοχείας Θεοδόσιος (1278-1283) και ο Νικηφόρος Χειλάς, ισχυρός γαιοκτήμονας στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα.
Χρυσόβουλλα: κρατικά έγγραφα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που υπογράφονταν από τον αυτοκράτορα κι έφεραν χρυσή σφραγίδα.
Ψευδο-Διονύσιος Αρεοπαγίτης: ψευδώνυμο ενός συγγραφέα του 6ου αιώνα, που στα θεολογικά του κείμενα προσπάθησε να συνδυάσει τα χριστιανικά δόγματα με το νεοπλατωνισμό. Το όνομα που χρησιμοποιούσε, Διονύσιος Αρεοπαγίτης, είναι αυτό που έφερε ο ομώνυμος μαθητής του αποστόλου Παύλου και σύμφωνα με την παράδοση, πρώτος επίσκοπος Αθηνών.